Blog jest częścią NAWIGATORA do mojej książki Wędrujący świat www.wedrujacyswiat.pl. Jej Czytelnicy mogą tutaj kontynuować frapującą i nigdy niekończącą się debatę na temat światowej społeczności, globalnej gospodarki i ludzkich losów, a także naszego miejsca i własnych perspektyw w tym wędrującym świecie.
Tutaj można przeczytać wszystkie wpisy prof. Grzegorza W. Kołodko.
Zapraszam do dyskusji!
Blog is a part of NAVIGATOR to my book Truth, Errors and Lies. Politics and Economics in a Volatile World www.volatileworld.net. The readers can continue here the fascinating, never-ending debate about the world’s society, global economy and human fate. It inspires one to reflect also on one’s own place in the world on the move and one’s own prospects. In this way the user can exchange ideas with the author and other interested readers.
Here you can download archive of all posts professor G. W. Kołodko.
You are invited to join our debate!
(2748.) Lessons from the successes of economic transformation
History goes on, in China and elsewhere. For Poland, 1989 brought a historic chain of events.
After the inconsistent pro-market reforms of the state socialist system, it was a political turn
that enabled the process of systemic transformation to be pushed forward irreversibly. The
Polish breakthrough spread quickly, inspiring not only the entire Central and Eastern
European region to profound systemic changes, but also stimulating liberal reforms in distant
parts of the world. However, from the perspective of developing and underdeveloped
countries of the Global South the most instructive example is provided by China’s
unprecedent success in economic catching-up. Nothing strange that so many leaders of
African countries were visiting Beijing on September 2 nd to attend the 2024 Summit of the
Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC), looking not only for the ways of bilateral and
multilateral win-win cooperation but also to learn from the remarkable Chinese achievements.
But I believe they can learn also from Polish transformation experience.
Poland then was already at the forefront of pro-market. Especially in the second half of
the 1980s, compared to other centrally planned socialist countries, favorable conditions were
created for accelerating the transformation. State-owned and cooperative enterprises had an
increasing autonomy; it was not yet a market economy but certainly no longer a centrally
planned economy. Once the network of commercial banks was separated from the National
Bank of Poland, which functioned as a monobank, a decentralized banking system began to
operate. The foreign exchange market was fully liberalized for the households and partially
liberalized for businesses. In terms of values, since the summer of 1989, more than half of the
goods have been sold at free prices. There were laws regulating the inflow of foreign direct
investment, anti-trust laws, and regulations on company bankruptcy. Poland was a member of
the General Agreement on Tariffs and Trade, GATT, and in 1986 became a member of the
World Bank and the International Monetary Fund. More than half of the foreign trade
turnover was through the trade with the West. Over 20 percent of national income was
generated by the private sector. No socialist country at the time enjoyed such advanced
decentralization and deregulation or the range of the private sector. At the same time, the
situation was unfavorable due to the worst shortageflation syndrome – the efficiency-
destroying coexistence of open price inflation and permanent shortages.
The 1989 breakthrough made it possible to pursue an economic policy that had
previously been blocked due to internal social resistance and foreign sanctions inflicted on
Poland following the imposition of martial law at the beginning of that decade. Unfortunately,
too radical liberalization and excessive severity of the stabilization package introduced in
1990, instead of limiting the scale of price increases, accelerated them. The government kept
assuring that month-on-month inflation would be as low as 1 percent after just one quarter;
yet this happened only after seven years. They promised a shallow one-year recession but it
lasted three years (from the second half of 1989 to the first of 1992) and GDP fell by 20
percent. Unemployment was not supposed to rise again once it reached 400,000 but exceeded
two and a half million and started to fall only after four years. As a result of combating the
shortageflation syndrome with ‘shock therapy’ industrial production fell by almost a third,
and prices rose almost twelvefold.
Between 1990 and 2024, GDP grew, on average, by 3.3 percent per year. In certain
circles it has become popular to praise ‘shock therapy’ of 1990-1991, on the one hand, while
omitting data from the period when it was forced in calculations and interpretations, on the
other. Then, for 1992-2024, the average growth rate rises to 4 percent, which sounds better.
But even this 3.3 percent – which was affected especially by the ‘Strategy for Poland’ during
the implementation of which GDP per capita grew by an average of 6.4 percent in 1994-1997
2
– although much less than in China, is more than the GDP attained in other post-socialist
economies and faster than in rich Western countries.
The ineffectiveness of the ‘shock therapy’ is highlighted by Nobel laureate Joseph
Stiglitz, who, when asked: “Poland is now converging on Western European living standards.
Does that show that shock therapy simply can work if you stick with it?”, answered: “No, I
think it shows quite the opposite, and I’ve had a lot of discussions with the architects of
Poland’s you might call “miracle.” The reasons Poland is the most successful of the Eastern
European countries are several, but it was not the shock therapy that had such a negative
macroeconomic effect. It was the fact that after that moment of shock, they began a
gradualistic policy of reform, of creating the institutional infrastructure that is the basis of the
market economy (…) It was really their walking away from shock therapy after a very short
period and moving to this gradualist policy that was the foundation of their success in this
now three decades since the beginning of the transition from communism to a market
economy.” That is right. If the policy mistakes that proved to be very costly from the point of
view of economic development had been avoided the GDP of Poland, and consequently the
standard of living of people, would already have been significantly higher. Instead of being
between Portugal and Croatia and the Czech Republic and Lithuania with a per capita income
of around USD 50,000 (in purchasing power parity), we could already be enjoying an income
of over USD 60,000 and be somewhere between Finland and Canada and South Korea and
France.
Although these successes are already written in gold in the pages of history,
contemporary several countries could draw practical conclusions from Poland’s experiences.
The events of 1989 and the subsequent positive economic processes triggered by those
political shifts can indeed be useful today for countries as diverse as Bangladesh and
Thailand, Egypt and Algeria, Nigeria and South Africa, Ecuador, and Venezuela. Reasonable
politics requires healthy compromises always and everywhere. Good policies need both:
dialogue and compromise. It is even more worthwhile to learn from those who have been able
to achieve much in this matter.
There is no doubt that the countries of the Global South have the most to learn from
China's enormous success in terms of functional reforms and economic growth policies, but
the lessons learned from Poland's achievements of the last 35 years may prove useful in many
cases too.
(2747.) Poland’s transition to market and democracy. Can the success hold?
If it were democracy to decide how much is two times two, the result would never be four…
Certainly not in Poland, which, more than a third of a century ago, initiated the historic turn to
democracy in Eastern European countries. It is because of democracy that the nationalist and
populist Law and Justice (PiS) party could be ousted from power after eight years in
government. Although Prime Minister Morawiecki, appointed by the President, is still trying
to formulate a government, PiS is doomed to move into opposition. Whether it will also move
to history remains to be seen, depending on the effectiveness and sustainability of the
alternative – the newly formed coalition.
A famous phrase attributed to Winston Churchill (although he later admitted it was not his
original thought but borrowed from someone else) will be now frequently quoted. It is a great
coincidence that on the same day – 76 years ago, on 11 November 1947, on the Polish
Independence Day that was not celebrated in socialist Poland, when the then President of
Poland in exile was making his speech somewhere in London to a very small audience –
Prime Minister of the UK, chosen in democratic elections and facing countless economic and
political challenges, said in the House of Commons that “democracy is the worst form of
government except for all those other forms that have been tried from time to time.”
Nothing brings politicians together faster than sharing a common enemy. This is often a
stronger factor in the political integration of those greedy of power than their common policy
objectives. No wonder then that in the initial phase of the new Polish coalition, which
includes the Civic Coalition, the liberal Third Way, the Polish People’s Party, and the New
Left (Polish abbreviations: KO-PSL-Polska 2050-Lewica), the anti-PiS sentiment, earned by
PiS with its policy increasingly dividing the society and antagonizing Poland with the EU,
binds most. The mere defeat of this right-wing formation in a democratic election, with a
record voter turnout of almost 75 percent, is significant, but the actual achievements of the
new government administration will be much more important.
Recent Economist Intelligence Unit report on European economic outlook for 2024 states that
“The main political trend will be an ongoing fragmentation of voter preferences. This will
complicate policymaking and result in some unwieldy coalitions. Meanwhile, public
frustration with governments’ inability to improve public service provision or reduce costof-
living pressures will intensify”. Rightly so. The clinical example of such a case is the situation
currently evolving in Poland. (“Europe outlook 2024 Subdued growth, political fragmentation
and the green Transition”, November 16, 2023; https://www.eiu.com/n/campaigns/europe-
outlook-2024/)
“Political stability and policy progress will be under pressure Political fragmentation will
remain a notable trend in Europe in 2024. Governments are finding it increasingly difficult to
command stable, working majorities, and those countries governed by coalitions are likely to
have to rely on larger multi-party agreements. Policymaking will remain constrained by the
challenges of minority government (France), instability and in-fighting (Germany, Austria), a
recent coalition collapse (Netherlands) or a hung parliament (Spain). Rising disaffection with
the political establishment will increase the likelihood that traditional centre-right and centre-
left parties look to co-opt some of the more radical policies espoused by the far right and far
left (particularly on immigration) into their policy platforms. […] As well as making the
2
legislative process more complicated, political polarisation will make forming governments
more difficult and give rise to larger multi-party (and potentially unstable) coalitions.”
The coalition taking over power in Poland is the most complex of all coalition governments to
date (and there have been no others) after 1989. In politics, feelings also matter. If the love for
positions associated with power and for media popularity is stronger than the mutual dislike
of coalition partners resulting from policy differences, coalition arrangements last. Acting as
Deputy Prime Minister for Economic Affairs and Minister of Finance, surrounded by a much
simpler political set-up than the current one, I once heard from a most prominent politician
about the gradation of the term ‘enemy’: enemy, deadly enemy, coalition partner. I used to
say that I did not need any opposition, our coalition is enough…
All new Polish coalition partners support integration within the European Union and stand for
restoring the independence of the courts and public media. However, it will soon become
clear, already during the European Parliament election campaign, that there is no unanimity
when it comes to the scope and mechanisms of integration. Significant discrepancies as to the
proposed treaty changes aimed at strengthening the European Commission’s prerogatives and
the progressing EU federalization can already be seen. Yet a stronger, more integrated EU is
the best way to face American economic and any Chinese competitiveness. Unfortunately,
PiS will continue to provoke, preaching nonsense that Civic Platform (PO) is not a Polish but
a German party (sic!), that plans for deeper EU integration are a downright attack on Polish
independence because instead of a sovereign Poland, we will become “a territory inhabited by
Poles governed from the outside,” as the leader of PiS claims. Such neo-nationalist
propaganda cannot be ignored, especially because restoring the independence of the public
media, some of which being its effective mouthpiece, will not be quick or easy.
Politically addressing the mistakes of predecessors, especially seeking legal consequences
against those who disobeyed the law while in power, is an attribute of a democratic state.
After its electoral victory, the new authorities must not refrain from such actions but they
must also be careful not to go to extremes. The coalition agreement exposes the imperative to
hold the outgoing government and its business and media supporters accountable for their
misdeeds, but now the people need bread above all, not circuses. Therefore, the huge disparity
between the declarations of further political games and the modesty of economic specifics
must be worrying.
“The Economist” foresees a 0.1 percent decline in the GDP of Poland this year. If that were
the case, that would be good news for the incoming government as it would soon be able to
announce that it is leading the economy out of the recession caused by the previous
government. The first serious test of the new coalition will be not so much the unblocking of
the transfers due to Poland from the European Union from the National Recovery Plan (NRP),
suspended as an EU response to the PiS government’s failure to abide by the rule of law,
because that will happen quite fast, as the preparation, adoption, and implementation of the
2024 budget. The budget needs a deeper structural (proportions) and institutional (rules of
conduct) redesign – so deep that first, the new parliament will pass a budget that is not fully
ripe for the desired changes in the economic policy, with a significant deficit of around 5
percent of GDP, to revise it already in summer, just after the local and European elections.
Then, the already existing tensions within the coalition will become more pronounced, for the
numerous ideas formulated too easily, not to say irresponsibly, in the heat of the electoral
battle, cannot be financed from public funds in any case.
3
The coalition agreement declares that public spending on education and healthcare, science
and culture will be increased, which is very good. There will be more funds, but it is unclear
what it means. “More” in real terms implies more than a nominal upward adjustment that
compensates for and exceeds inflation, which is expected to fall to 6.3 percent next year,
compared to this year’s average of 11.8 percent. If “more” is to be proportional to national
income growing in real terms, it would be an increase of around 3 percent, similar to GDP
growth. But if it is to be more than proportional, then it would be at the expense of a decrease
in the share of GDP spending for some other purposes. Which ones? Not the military, as the
militarization of the state and economy, unleashed by the outgoing administration, is to
continue. Here, actually, as part of rationalizing defense spending, currently exceeding 4
percent of GDP, the resources needed for the investments in human capital could be obtained.
The Minister of Finance will have a key role to play in the new government. One may have a
sense of déjà vu because, although it is completely different now, it feels like it has already
happened. The worst would be to limit the role of the Minister of Finance to that of the “chief
accountant of the Republic”, whose task would be to seek money for the various ideas of the
politicians in power and, while administering public finances, make sure that all accounts are
balanced. If the new Minister of Finance were to present budgets for the coming years based
on pre-election promises and the provisions of the coalition agreement, the accounts would
not be balanced. A breakthrough is needed, for not the “chief accountant”, but a “chief
economist of the Republic of Poland” is required – an economic strategist with a long-term
realistic vision of development, who will inspire, program, and coordinate the overall
economic policy.
This déjà vu comes from the fact that it indeed has sort of happened before. First, at the
beginning of the post-socialist system transformation, in 1989-1991, when the policy was
coordinated by Leszek Balcerowicz, Deputy Prime Minister and Minister of Finance, whose
actions took Polish reality irreversibly towards a market economy, although it is a pity that
with mistakes entailing excessive social costs. Later, when the “Strategy for Poland” was
implemented, in 1994-1997, when I, also as Deputy Prime Minister and Minister of Finance,
coordinated economic policy in three successive governments. Symptoms of a comprehensive
approach were also included in the “Strategy for Responsible Development”, presented by
Deputy Prime Minister and Minister of Development Mateusz Morawiecki in 2016. Soon,
however, its consistent implementation was abandoned after Deputy Prime Minister was
promoted to Prime Minister.
Without a threefold – economically, socially, and ecologically – integrated policy,
coordinated responsibly by a single professional hand (not necessarily a single person), the
patchwork of economic provisions included in the coalition agreement will be of little use. To
seize the opportunities given by democracy, Poland again needs a comprehensive strategy for
dynamic and sustainable development. This will not happen without strong, professional
leadership on macroeconomic management issues.
(2746.) International Publisher SPRINGER has published my book on “Global Consequences of Russia’s Invasion of Ukraine: The Economics and Politics of the Second Cold War” (https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-031-24263-2). It is announced by the publisher as follows: “This book highlights the geopolitical and economic consequences of the Russia’s invasion of Ukraine. The author, a key architect of Polish economic reforms and the most frequently cited economist from post-Communist countries, shares new insights into the causes and mechanisms of the Second Cold War. Written in an unorthodox, bold and lucid style, the book raises provocative issues and provides convincing answers to some of the most difficult questions, such as who the true beneficiaries and interest groups behind the war are, and what their motives and conflicting goals are. The book also introduces readers to the greatest challenge of our time, climate change, and explores the long-term effects of the current arms race and rearmament spiral on global warming. This interdisciplinary book, which also addresses the challenges of inflation, mass migrations and clashes between democracy and authoritarianism, will appeal to anyone interested in the contemporary geopolitical shifts triggered by the Russia’s invasion of Ukraine, but also in the dynamics and directions of the evolution of the new cold war.”
(2745.) “Expense of military conflict unbearable”
https://www.chinadaily.com.cn/a/202302/20/WS63f2c98ba31057c47ebafa86.html
“China Daily. Global Edition”, February 20, 2023, p. 1,3
How different is the Russian-Ukrainian war as seen by those in Bakhmut, where Ukrainian
and Russian forces are fighting, from the view of those in the conference room of the NATO
air base in Ramstein, Germany, where representatives of 54 countries are trying to agree on
more military aid for Ukraine.
The fighting will continue as both belligerents stubbornly take mutually exclusive
positions, expecting the negotiations to exclusively meet their terms, which are unacceptable
to the other party. But eventually peace talks must take place, because the fighting will not be
decisive either on the frozen front of Bakhmut, or on other front lines drawn by strategists and
politicians in Kyiv, Moscow, or some other capitals. A ceasefire must be agreed and peace
negotiations must be held. Yet, according to those promoting continued fighting, these will
only happen when one side or the other is greatly exhausted, if not on its knees. So far, each
side believes that by continuing the hostilities, its negotiating position will be more favorable.
The situation is further complicated because the conflict continues to escalate. It has
become an international conflict on an ever-increasing scale, involving about 60 countries,
most of which are supporting Ukraine. Without economic and financial aid, Ukraine would
already be a failed state; in 2023, more than half of the Ukrainian budget is foreign-funded.
Although it does not directly participate in combat with troops under its command
—rightly so, because it could quickly turn Cold War II into World War III — NATO has been
flexing its muscles. President Putin’s “special military operation” would soon have ended in a
victory for Russia, if not for the huge military aid provided by the West, which has cost it
over $100 billion in the first year of the war. So far, despite unanimous political declarations
made back in 2009, the rich West has not been able to allocate such an amount to help poor
countries in their fight against climate warming, the true global public enemy No 1.
The recent meeting in Ramstein of 30 NATO members and delegates from another 24
countries, including Japan and Australia, again shows that although there is general and firm
support for Ukraine, the positions of individual states vary, with a conflict between ideals and
interests. The idea of fighting for “a just” cause (especially when it is far from one’s borders)
reconciles the whole group easier than the practicalities of specific monetary and in-kind
support. The conflicting interests of NATO members and their influential military-industrial
lobbies collide.
While it is expensive for countries to send military equipment, it is a lucrative business
for their armaments companies. No wonder, therefore, that as many as five brands of
howitzers — American M777, British AS90 Braveheart, German PzH 2000, French CAESAR
and Polish AHS Krab — that require different ammunition and partially different logistics,
have been sent to Ukraine at the expense of taxpayers. There have been disputes concerning
the supply of tanks: US Abrams, British Challengers, German Leopards, and French Leclerc.
At the NATO level, coordination in this matter is failing, and in Kyiv, harsh words of
discontent are heard: “Every day of delay is the death of Ukrainians”, President Zelensky’s
adviser has said, appealing for more weapons. For Ukraine, these deliveries – their timing and
quantity – are seen as essential; for arms manufacturers, it is an opportunity to showcase their
armaments, so why should they want to shorten the duration of the conflict? That would
reduce their profits.
But supplying military equipment is straining the budgets of the countries that are doing
so. Years of spending exceeding revenues have led to a US public debt of 121 percent of
GDP. The situation is hardly better in other Western countries, and in some, such as Italy,
Greece, or Japan, it is much worse. The cost of servicing this debt is rising even more in the
2
wake of anti-inflationary interest rate hikes. The time of great fiscal challenge has arrived.
Public expenditures related to the functioning of pension systems inevitably increase due to
deteriorating relations between people of working and post-working age. Health care
spending in aging societies and state expenses toward net-zero greenhouse gas emissions are
also growing.
The possibilities of cutting other public expenditures are slight, so it will be necessary to
raise taxes. Not because a group of billionaires and millionaires have called for it, sending a
spectacular yet practically insignificant letter to the participants of the Davos Economic
Forum, but because state coffers demand it if we want to avoid another serious financial
crisis. So far, we are on the road toward one.
Politicians do not present the matter honestly. While declaring that aid for Ukraine is
costly and that it is necessary to increase defense expenditures, they do not say that it has to
be paid for either by lowering the level of some public services, such as health care or
education, or by increasing taxes. Reality will force them to say it; in different countries at
different times, depending on the phase of political cycles and public moods.
On average in the OECD countries, the ratio of taxes to GDP is 36.3 percent. In the US, it
is 10 percentage points less, only 26.6 percent, so it should be easier to raise taxes. In France,
where this ratio is almost 10 percentage points above the average, 45.7 percent, it will be very
tough. In Poland, the political class imposed a statutory obligation to allocate at least 3
percent of GDP annually to defense, and recently the prime minister announced an increase in
military spending in 2023 to as much as 4 percent of GDP, without indicating where this
additional 1 percent over the level of 2 percent of GDP suggested by NATO should come
from.
The sooner there is a ceasefire in Ukraine and peace negotiations begin the better.
Concerted international efforts are needed to this effect. It is a time for diplomacy and
statesmen, not an arms race and zero-sum politicians.
The author is a professor at Kozminski University in Warsaw, distinguished professor of the
Belt and Road School at Beijing Normal University and a former Polish deputy prime
minister and minister of finance. His new book, Global Consequences of Russia’s Invasion of
Ukraine: The Economics and Politics of the Second Cold War, will be published in March.
(2744.) Wojna trwa i ma trwać
Jakże inaczej wygląda wojna rosyjsko-ukraińska widziana z okopów w donbaskim
Bachmucie, w których z jednej strony tkwią ukraińscy żołnierze broniący swej ojczyzny, a z
drugiej grzęzną rosyjscy napastnicy, w porównaniu do obrazu widzianego z foteli na sali
konferencyjnej w NATO-wskiej bazie lotniczej w Ramstein w Niemczech, gdzie 30 członków
Paktu Północnoatlantyckiego oraz delegaci innych 24 państw próbują dojść od czasu do czasu
do porozumienia w sprawie militarnej pomocy dla Ukrainy. Gdy jedni obradują, inni – w
Kijowie – w ostrych słowach wyrażają swoje stanowisko, jak uczynił to główny doradca
Prezydenta Zełenskiego, pisząc o dostawach uzbrojenia z Zachodu: „Każdy dzień zwłoki to
śmierć Ukraińców”.
Ani chybi, coraz dłuższy cień obecnego zbrojnego konfliktu i ludzkiego dramatu na
Ukrainie wpłynął na nominowanie do rekordowej ilości brytyjskich nagród BAFTA, bo aż w
14 kategoriach, znakomitego filmu pt. „Na Zachodzie bez zmian” (niem. „Im Westen nichst
Neues”) w sposób drastyczny pokazującego tak tragedię, jak i bezsens przeciągania I wojny
światowej. Nie ominą go też liczne Oscary. Epicka powieść Ericha Marii Remarque’a ukazała
się w 1929 roku, ponad dziesięć lat po zaprzestaniu krwawych zmagań w okopach Latierre. O
tamtej absurdalnej wojnie teraz przypomina nam film Edwarda Bergera. Niemcy potrafili
nakręcić coś takiego dopiero wiek cały po tamtych niechlubnych czasach. Ile lat musi teraz
upłynąć, aby jakiś rosyjski pisarz stworzył dzieło literackie na miarę Remarque’a?
Nie na froncie
Losy wojny rosyjsko-ukraińskiej nie na froncie się rozstrzygną. Bachmut nie jest ostatnią
miejscowością, której nazwa, wcześniej prawie nikomu nieznana, przebiła się do światowych
serwisów informacyjnych. Będą następne. Wcześniej usłyszeliśmy o Buczy z powodu
poczynionych tam przez rosyjskiego agresora zbrodni wojennych. Potem głośno było o
Siewierodoniecku, o którego strategicznym ponoć znaczeniu próbowały nas przekonywać
bynajmniej niewzywające do zaprzestania walk media, a o wycofaniu się skąd
przewodniczący regionu Ługańskiego powiedział: „Utrzymywanie się na stanowiskach, które
były nieustannie ostrzeliwane od miesięcy, po prostu nie ma sensu”. Teraz ponoć strategiczny
jest Bachmut. Jak kiedyś Latierre?
Wojna trwa i ma trwać. Aż do zwycięstwa. Problem w tym, że obie strony z uporem
stoją na stanowiskach nawzajem się wykluczających. Mogą okazać skłonność do negocjacji,
ale wyłącznie na swoich warunkach, zgoła nie do przyjęcia dla drugiej strony; żadnej
gotowości do kompromisu, bez którego przecież się nie obejdzie. Wszak prędzej czy później
musi dojść do pokojowych rozmów, bo losy tej absurdalnej wojny nie rozstrzygną się ani na
zamrożonym froncie w okopach Bachmutu, ani na innych frontowych liniach kreślonych
przez strategów i polityków w Kijowie i w Moskwie. I w niektórych innych stolicach też.
Prywatnie podzielają taki punkt widzenia fachowcy od spraw wojskowych, zarazem
opowiadając się za kontynuowaniem walk z myślą o pożądanej zmianie układu sił. Także ich
zdaniem będzie musiało dojść do zawieszenia broni i negocjacji pokojowych, łącznie z ich
wielce złożonymi aspektami ekonomicznymi, ale niech do tego dojdzie, kiedy przeciwnik
będzie jeśli jeszcze nie na kolanach, to przynajmniej wielce osłabiony. I każda ze stron
wierzy, że stanie się to na jej korzyść. Ta wojna ma wycieńczyć wroga, tego pragnie i na to
liczy każdy z przeciwników. Tylko z jak ogromnymi w międzyczasie stratami ludzkimi i
materialnymi ma się to stać?
Sytuacja dodatkowo komplikuje się, gdyż wojna coraz bardziej eskaluje. To już nie tylko
bez mała rok trwająca wojna na całego na wschodzie Ukrainy, lecz konflikt międzynarodowy
na coraz większą skalę. Za sprawą NATO i niektórych innych państw, choćby takich jak
Japonia czy Australia, które w sumie wytwarzają ponad połowę światowej produkcji, bierze
w nim udział około 60 państw, przede wszystkim dozbrajając Ukrainę oraz pomagając jej
gospodarczo i humanitarnie. Rosję militarnie wspierają Iran i Korea Północna. Inni, jak
chociażby Republika Południowej Afryki, współpracują z nią na niwie wojskowej. Jeszcze
inni, poczynając od niektórych państw OPEC i Indii, a zwłaszcza Chin, pogłębiają współpracę
gospodarczą, co osłabia siłę oddziaływana zachodnich sankcji. Dodatkowo po obu stronach
frontu wskutek rozmaitych niuansów – a to organizowania brygad zagranicznych bojowników
po stronie ukraińskiej, a to po stronie rosyjskiej angażowania w oddziałach wojskowej grupy
Wagner cudzoziemców odsiadujących więzienne wyroki – pojawiają się jeszcze inne państwa
i terytoria, nawet tak odległe jak Tanzania czy Tajwan.
Nie w fotelach
Nie rozstrzygnie się też losów tej wojny w fotelach w Ramstein. NATO pręży swoje muskuły,
acz bezpośrednio, oddziałami wojskowymi pod swoją komendą, nie uczestniczy w walkach. I
słusznie, gdyż mogłoby to szybko przeistoczyć II zimną wojnę w III wojnę światową.
Rosyjska inwazja rychło zakończyłaby się zwycięstwem najeźdźcy, gdyby nie ogromna
pomoc wojskowa, która w ciągu pierwszego roku wojny kosztuje NATO ponad 100 mld
dolarów. Dotychczas takiej kwoty, mimo zgodnych deklaracji politycznych poczynionych
jeszcze w 2009 roku, bogaty Zachód nie był w stanie wyasygnować na rzecz pomocy dla
krajów biednych w ich borykaniu się z przeciwdziałaniem ocieplaniu się klimatu; w ubiegłym
roku było to zaledwie 94 mld dolarów.
Spotkanie NATO+ w Ramstein pokazuje, jak przy ogólnym i zdecydowanym poparciu
dla walczącej Ukrainy zróżnicowane są stanowiska poszczególnych państw. I tym razem
mamy do czynienia z konfliktami dwu „i”: idei i interesów. Idea walki o słuszną sprawę
(zwłaszcza gdy jest to daleko od własnych granic) łatwiej godzi całe gremium niż praktyka
konkretnego wojskowego i finansowego wsparcia. W obrębie samego NATO bowiem ścierają
się sprzeczne interesy państw członkowskich i wpływowych lobby militarno-przemysłowych.
O ile dla państw wysyłanie sprzętu wojskowego jest kosztowne, o tyle dla ich koncernów
zbrojeniowych to lukratywny biznes. Nic dziwnego przeto, że na koszt podatników na
Ukrainę trafia aż pięć typów haubic wymagających różnej amunicji i po części odmiennej
logistyki: amerykańskie M777, brytyjskie AS90 Braveheart, niemieckie PzH 2000, francuskie
CAESAR i polskie AHS Krab. W kolejnej fazie dozbrajania spory dotyczą dostaw czołgów:
amerykańskich Abrams, brytyjskich Challenger 2, niemieckich Leopard i francuskich Leclerc,
gdzie widać, jak szwankuje koordynacja na szczeblu NATO. Dla Ukrainy te dostawy – ich
terminy i ilość – to sprawy zasadnicze, dla producentów broni i rzeczników ich interesów to
okazja do testowania śmiercionośnego sprzętu. Skoro taka sposobność już zaistniała, to po co
skracać czas jej trwania i zmniejszać swoje zyski?
Wydłużanie wojny
Okrutne są koszty gorącej wojny na Ukrainie. Podczas pierwszych 11 miesięcy po obu
stronach konfliktu pociągnęła ona za sobą ponad ćwierć miliona ofiar – zabitych i rannych.
Można było tego uniknąć. Ile setek tysięcy więcej ich będzie? Tych też wciąż jeszcze można
uniknąć. Po stronie gospodarczej straty wynoszą setki miliardów dolarów; zdewastowana jest
znaczna część majątku narodowego Ukrainy, miliony ludzi musiały uchodzić z miejsca
zamieszkania, tegoroczny budżet państwa w z górą 50% finansowany jest przez zagranicę,
PKB, który wskutek panującego na Ukrainie skorumpowanego kapitalizmu państwowego do
2021 roku sięgał zaledwie dwu trzecich poziomu z roku 1990, w 2022 roku spadł co najmniej
o jedną trzecią (kilkunastokrotnie więcej niż w Rosji, gdzie obniżył się zaledwie o 2-3%).
Ukraina jest na utrzymaniu Zachodu i choćby z tego powodu powinno mu zależeć, aby wojna
zakończyła się jak najszybciej i kraj ten stanął na własnych nogach.
Jednakże niekoniecznie o to chodzi niektórym NATO-wskim, zwłaszcza amerykańskim i
brytyjskim jastrzębiom uprawiającym geopolityczne gry. Niejednokrotnie słyszeliśmy, że ich
celem jest nie tylko obrona Ukrainy, lecz również trwałe osłabienie pozycji Rosji na scenie
światowej. Za karę; dlatego że nie przestrzega międzynarodowych reguł gry; aby inni poczuli
się relatywnie jeszcze mocniejsi. Temu m.in. mają służyć bezprecedensowe sankcje
gospodarcze nałożone na Rosję. Problem w tym, że niektóre z nich nie działają wcale, inne
przynoszą efekty przewrotne (w rezultacie korzystnych cen eksportowanych nośników energii
Rosja odnotowała w 2022 roku drugie, po Chinach, największe dodatnie saldo bilansu
płatniczego w wysokości 12,3% PKB), a jeszcze inne – najwięcej – mogą dać zamierzone
efekty w długim okresie. Aby skutecznie osłabiły rosyjską gospodarkę, w tym jej zdolność do
ponoszenia wydatków wojskowych, sankcje muszą trwać . Trwać zatem muszą jej przyczyny,
w tym wojna. Ta logika (?) to druga, obok partykularnych interesów lobby militarno-
przemysłowych z ich zapleczami politycznym, medialnym i akademickim, przyczyna działań
na rzecz przedłużania wojny na Ukrainie.
Kto zapłaci za wojnę?
To musi kosztować nie tylko znajdujących się w ciężkim, niekiedy tragicznym położeniu
Ukraińców, lecz także budżety wspomagających ich państw. Minione lata wydatków
przekraczających dochody doprowadziły do tego, że dług publiczny w USA wynosi 31 bln
dolarów, czyli 121% PKB. Niewiele lepiej jest w innych bogatych krajach Zachodu, a w
niektórych, jak we Włoszech, Grecji czy Japonii, nawet znacznie gorzej. I teraz weszliśmy w
trudną fazę dalszego nieuchronnego wzrostu wydatków publicznych związanych z
funkcjonowaniem systemów emerytalnych w warunkach pogarszania się relacji osób w wieku
produkcyjnym i poprodukcyjnym, z ochroną zdrowia w starzejących się społeczeństwach, z
nakładami państwowymi na zmierzanie do zerowej netto emisji gazów cieplarnianych. Do
tego dochodzi imperatyw zwiększenia transferów na rzecz biednych gospodarek w ich walce
ze zmianami klimatycznymi, tym naprawdę globalnym wrogiem publicznym Numer 1. No i
teraz jeszcze dodatkowo rosną koszty obsługi długu publicznego w ślad za antyinflacyjnie
podwyższanymi stopami procentowymi.
Zważywszy, jak niewielkie są możliwości cięcia innych wydatków publicznych,
nieodzowne będzie podnoszenie podatków. Nie dlatego, że grupa miliarderów i
multimilionerów o to zaapelowała, wysyłając medialnie spektakularny, a praktycznie nic
nieznaczący list to uczestników Forum Gospodarczego w Davos, ale dlatego, iż kasa
państwowa musi się zgadzać, jeśli chcemy uniknąć kolejnego poważnego kryzysu
finansowego.
Politycy nie stawiają spraw uczciwie. Deklarując kosztowną pomoc dla broniącej się
Ukrainy, a przy okazji jakoby konieczność wzrostu własnych wydatków „obronnych” i
zwiększania ich udziału w narodowych budżetach, nie mówią, że za to trzeba zapłacić albo
obniżeniem relatywnego poziomu niektórych usług publicznych, jak ochrona zdrowia czy
edukacja, albo podwyższeniem podatków. Rzeczywistość zmusi ich do tego, że to powiedzą;
w różnych krajach w różnych chwilach, w zależności od fazy cykli politycznych i nastrojów
społecznych. O ile trzeba będzie podnieść podatki? To zależy.
Przeciętnie w państwach OECD stosunek podatków do PKB wynosi 36,3%. W USA jest
to aż o 10 punktów procentowych mniej, bo tylko 26,6%, a więc tam powinno być to
łatwiejsze. We Francji, gdzie z kolei jest to o prawie 10 pkt. powyżej średniej, 45,7%, będzie
to niezwykle trudne. W Polsce, której klasa polityczna ustawowo narzuciła konieczność
przeznaczania na obronę narodową nie mniej niż 3% PKB, potrzebne jest już w tym roku o
ok. 33 mld złotych więcej, niż byłoby konieczne przy trzymaniu się NATO-wskiego
wezwania – wezwania, gdyż to tylko sugestia, a nie obowiązek – łożenia 2% PKB na obronę.
Czas dyplomatycznego wysiłku i uniwersyteckiego fermentu
Im szybciej dojdzie do zawieszenia broni na Ukrainie i im wcześniej rozpoczną się pokojowe
negocjacje, tym lepiej. W tym kierunku powinny pójść zmasowane międzynarodowe wysiłki;
to czas dyplomacji i mężów stanu, a nie wyścigu zbrojeń i polityków, którzy wierzą w
iluzoryczną możliwość zbrojnego pokonania przeciwnika. To również czas intelektualistów i
uczonych, którzy powinni jak najwięcej z sobą rozmawiać ponad frontowymi i politycznymi
podziałami po to, aby mogli w swoich krajach wywierać wpływ na zapatrywania i działania
generałów i politycznych decydentów. Niestety, bywa, że to akurat oni oddziałują na poglądy
w akademiach i na kampusach. Czyż nie najwyższy czas, aby znowu ferment i dialog w
środowisku uniwersyteckim wywierał znaczący wpływ na bieg spraw?
„Rzeczpospolita”, 25 stycznia 2023, s. A5 (https://tiger.edu.pl/Wojna_trwa_i_ma_trwac.pdf)
(2743.) Global Consequences of Russia’s Invasion of Ukraine: The Economics and Politics of the Second Cold War” – such is the title of the book by Professor Kolodko published by SPRINGER: “This book highlights the geopolitical and economic consequences of the Russia’s invasion of Ukraine. The author, a key architect of Polish economic reforms and the most frequently cited economist from post-Communist countries, shares new insights into the causes and mechanisms of the Second Cold War. Written in an unorthodox, bold and lucid style, the book raises provocative issues and provides convincing answers to some of the most difficult questions, such as who the true beneficiaries and interest groups behind the war are, and what their motives and conflicting goals are. The book also introduces readers to the greatest challenge of our time, climate change, and explores the long-term effects of the current arms race and rearmament spiral on global warming. This interdisciplinary book, which also addresses the challenges of inflation, mass migrations and clashes between democracy and authoritarianism, will appeal to anyone interested in the contemporary geopolitical shifts triggered by the Russia’s invasion of Ukraine, but also in the dynamics and directions of the evolution of the new cold war
(2742.) Wydawnictwo Naukowe PWN publikuje książkę prof. Grzegorza W. Kołodko pt. „Wojna i pokój”. Ta interdyscyplinarna praca analizującą magatrendy kształtujące światową gospodarkę i politykę przestrzega przed zagrożeniami oczekującymi nas w przyszłości. Recenzent tej pracy, prof. Marek Ratajczak, napisał: „Lektura książki nie pozostawi nikogo obojętnym, w tym także tych, którzy po nią sięgną z pozycji zadeklarowanych zwolenników zdecydowanie innego niż G. W. Kołodko spojrzenia na otaczający nas świat.” Zatem zapraszamy do lektury!
(2741.) Wydawnictwo SPRINGER publikuje książkę prof. Grzegorza W. Kołodko zatytułowaną “Political Economy of New Pragmatism: Implications of Irreversible Globalization”. Monografia ukazuje się w ramach serii Springer Studies in Alternative Economics. Książka udziela odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczące zrównoważonego rozwoju oraz imperatywu współpracy międzynarodowej w świetle nieodwracalnej globalizacji.
(2740.)One-third of a century of economic transformation
Just as there are days that are special to people, some are special to countries. Undoubtedly, 6 February 1989 – 33 years and 4 months, or one-third of a century ago – was not only an important date in the history of Poland but of the whole Europe and the world. Then, sitting down at the Round Table, the representatives of the reformist circles of power and democratic opposition pushed the wheel of history forward. Things have been different ever since, but certainly, the reality around us is better, although not everywhere and not for everyone.
Many analyses lump almost all European post-socialist countries together, although the state of affairs at the beginning of the transformation varied. Poland and Hungary were best prepared for the transition to a new economic and political system, owing to considerable structural and institutional reforms of the previous two decades, while Albania and Romania, the orthodox socialist states, were least prepared. In Asia, pro-market economic reforms were most advanced in China and Vietnam. A generation and a half later, the entire Eurasian region is more, not less, diversified.
So how much better is it now? What is the place of former centrally planned economies in the world today? In answering these questions, national income, traditionally measured by the value of gross domestic product, GDP, is often compared. In Poland GDP (per capita, p.c., according to purchasing power parity, PPP) in 2021 was 276% of the 1989 level. Here, the absolute record-holder is China, following its specific path to which I refer as Chinism, a hybrid system combing in intelligent way the powers of the government and the market.
The reforms of last three decade resulted in tectonic shifts, with consequences extending far beyond post-socialist economies. While in 1989, China’s GDP was about 50% of Russia’s, now it is over 700%. Last year, it was 18.6% of world output, 3 percentage points ahead of the US, while Russia share was only 3.1% (all indicators according to PPP). Far going changes occurred in the former Soviet Union. While in the last year of its existence, the ratio of GDP of the richest to the poorest republics, Estonia and Tajikistan, did not exceed 3:1, it now reaches 10:1. In Central and Eastern Europe, in 1989, Ukraine enjoyed GDP p.c. 40% higher than that of Poland, and in 2021, Polish income was 164% higher; the ratio changed from 7:5 in favor of Ukraine to 8:3 in favor of Poland. In the Czech Republic, the richest post-socialist country, GDP p.c. is about 2.8 times the income of the poorest countries in Europe – Moldova and Albania.
There were four major causes of diversified courses of economic transformations. First, the starting conditions were different – better in countries that had already tried to at least partially liberalize their regulatory and governance systems. Second, more important than privatization was the ability to build institutions that foster entrepreneurship and fair competition and block oligarchization. Third, the quality of political leadership mattered, including courage and determination to implement difficult reforms consistently. Fourth, the geopolitical situation favored the countries of Central and Eastern Europe, which took advantage of the proximity to Western Europe, adopting the principles of the European Union economy with which they integrated.
Comparisons of living standards are not easy, and yet we like to compare – Croatia to Italy, North Macedonia to Greece, Slovakia to Austria, Latvia to Finland, and Poland to Germany. What answers the question of how much distance separates these countries more comprehensively? What matters more – the income gap or the human and social capital gap? How far is Poland from the level of development already achieved by neighboring Germany? Poland’s GDP p.c. in 2021 reached 65% of Germany’s ($37,786 and $58,377, respectively). However, we are now in a beyond-GDP reality and GDP is an unreliable measure that does not take into account factors that are important for living standards, such as the quality of human capital or relations in the distribution of income. From this perspective, the Inequality Adjusted Human Development Index, IHDI, i.e. the human capital index adjusted for inequalities in income and access to public services, taking equal account of the level of income, the level of enrolment, and the healthiness of societies, was 0.813 for a Pole in 2019 (the theoretical maximum is 1.00), which is as much as 93.6% of the IHDI of a German. When we look at the Planetary pressures-adjusted Human Development Index, PHDI, which takes into account to impact of economic activity on natural environment, it stands at 0.752 what is 92.4% of German level.
Indeed, the difference in the level of development is smaller than commonly assumed when looking at reality through the prism of current earnings. Thanks to the systemic transformation and engagement in win-win globalization, these economies are catching up with the richer countries and now the distance to them much smaller than a third of a century ago.
(2739.)The ugly faces of contemporary inflation
The 2022 inflation onslaught is a late invoice for the Covid-19 pandemic and a prepayment for Russian aggression in Ukraine
Among not only the professional economists and policymakers one of the most often recently asked question is: are we going to face a significant acceleration of inflationary processes? It surged since the beginning of the year from 4.3 to 9.1% in the US and from 2.6 to 8.6% in EU, from 5.0 to 15.9% in Russia and from 31.4 to 78.6% in Turkey. What next? While some fear it and even predict another cataclysm, others herald the soon coming defeat of it. Inflation is one of the most complex economic processes, which is as much monetary as it is social in nature, which both depends on politics and affects it, but at the same time is strongly associated with the decisions of microeconomic entities – households and businesses.
The crisis caused by coronavirus pandemic has prompted governments and central banks to take unconventional measures to protect people’s standard of living and support business activity. The aggressively rising supply of money has entailed a significant increase in the budget deficit and public debt that does have an impact on the escalation of inflation. Over the past two years it was higher than the official indicators show, because it was partly suppressed. We are dealing with shortageflation – the simultaneous occurrence of price inflation and repressed inflation accompanied by shortages.
Although the syndrome of contemporary inflation is unique in history, it has some features similar to that through which states, societies, and economies have already gone through. It is interesting to compare current phenomenon, 3.0, with the suppression of inflation in the war economy, 1.0, and in the economies of state socialism (communism), 2.0. Increased money supply has been largely withdrawn from circulation in the sense that it has been frozen in the form of forced savings caused at the war time and under communism by tight price control and at the pandemic time by lockdowns of parts of the economy, both on the supply and demand sides.
Yet it was and is a transitional state and eventually the frozen funds make themselves felt through five channels:
Increase in the effective demand that will entail an increase in production and employment through increase the use of existing capacity.
Increase in imports that will lead to an increased supply, but also to the deterioration of the balance of payments.
Increase in voluntary savings.
Increase in prices of commodities and assets, including securities and real estate.
Inflationary increase in prices.
While the first and third channels are positive, the last one is definitely negative. In the case of second, the problem is contextual. For example, it is easier to be used by countries that previously enjoyed the surplus of balance of payments or substantial foreign exchange reserves. From this point of view, Germany and Japan are in a relatively better situation, whereas the situation of USA and Brazil is somehow worse. As for the fourth, it depends on particular market situations that vary across the world.
It is particularly important to prompt the conversion of compulsory into voluntary savings and stimulate the transformation of inflationary monetary reserves into the effective demand expanding the use of existing production capacities and investments creating new capacities. The population needs to be convinced about the sense of long-term savings, despite the deposit real negative interest rate. If people involuntarily saved some money under temporary pressure and administrative imposed constraints, they better not run with them to market, but convert it into voluntary savings through sheer willpower: for better holidays, for home improvements, for continuous education, for additional financing of future standard of living, for topping up pensions.
The private investments can be facilitated by increasing complementary public investments, which the US intends to do on a large scale, running into trillions of dollars. The EU plans to spend by the end of 2026 EUR 750 billion from the common funds as part of the Recovery and Resilience Plans. There will be also significant investments, co-financed by international assistance, to rebuild Ukraine after the war. This public spending will undoubtedly attract private investments, which will create new production capacities absorbing the growing flow of demand.
As a result of the war in Ukraine and sanctions imposed on Russia for its vile attack, the situation becomes even more complicated. We are dealing with stagflation understood not literally, as a simultaneous occurrence of stagnation, i.e. zero growth, and an increase in prices, but as a slowdown in the pace of economic growth and inflation. In recent months is several countries the production is growing slower and prices are increasing faster. Worse, in some countries, it can turn into slumpflation, i.e., to combination of recession and inflation. The weakening economic dynamics is leading to an increasing unemployment, and at the same time, there are severe shortages of the workforce, especially in the hospitality and construction sectors.
The malady of stagflation and risk of slumpflation are accompanied by shortages – in the goods market from grains to microchips, from rare earths metals to batteries for electric cars; in the service market from airline flights to repair services, from garden maintenance to childcare. Hence, we are dealing with the syndrome of the worst possible combination: weak dynamics, strong inflation, rising unemployment and market shortages. A kind of shortageflation 4.0, but one of its components now is not simply inflation, but complex stagflation.
If not unique, then certainly this unusual situation requires also an atypical economic policy response. It is particularly important that the monetary and fiscal authorities control the growth rate of income and the money supply in order to moderate growth, and in some cases even reduce, demand. Critical to the effectiveness of counteracting such stagflation/shortageflation syndrome is the containment of spiral of wages, costs and prices.
At the same time, the narrative – political, in the never ending election debates, and public, in the media – about what is happening in connection with the increase of prices is important. Inflationary expectations are a serious obstacle to tame the price rise. Their intensification escalate in many economies and may cause a dangerous process of dissaving. If the resulting additional flow of money augments aggregate demand – even in the event of a decline in household real income – the mechanism of demand inflation will strengthen.
When supply chains are disrupted by the war in Ukraine and anti-Russian sanctions, the demand-pull inflation mechanism is additionally strengthened by the mechanism of cost-push inflation. Thus, the contemporary version of inflation is driven by a demand-supply turbo mechanism. It cannot be defeated with just the classic instruments of fiscal and monetary policy. Psychological and political determinants are also important. Conquering such inflation syndrome may take longer than people expect, and the authorities promise.
(2738.) On irreversibility of globalisation
Globalisation is a complex issue with many faces. Its contemporary phase began three decades ago. The end of the Cold War, coupled with the market transformation of the former socialist countries, enabled vast territories from central Europe to the west rim of the Pacific to join global economic exchange. The split into three “worlds” – countries of advanced capitalism, centrally planned socialist economies, and the “Third World” – was becoming outdated. Certainly, it was not the famous “end of history”, but undoubtedly, it was a double breakthrough – economic and political – in the history of the world. Yet, only in the early years of this enormous spectacle – after the Polish Round Table, exactly a third of a century ago in the spring of 1989, and the fall of the Berlin Wall, in the autumn of that year – political globalisation kept up the pace with economic one, and sometimes was even ahead of it. Economic reason and political wisdom seemed to be going hand in hand. However, it appeared quite soon that whereas ever more integrated world economy was emerging, political globalisation was lagging behind. It turned out that the political logic differed from the economic one, and they began to diverge.
In a process of consolidation for a much smaller scale – in the European Union – we do have both, an integrated economy and an advanced mechanism of policies’ coordination. In contrast to the European project that has created an entity within which political integration helps to solve the problems of economic integration, on the worldwide scale it has not happened. The existing architecture of international organisations – starting from the IMF, World Bank, WTO, ILO, and WHO – provides insufficient instruments of global coordination of economic policies. We do have a world economy, but we lack institution of global governance.
Recently, some politicians, media commentators, and economists have announced the end of globalisation. Too hastily. It is true that political globalisation is clearly receding due to the coronavirus pandemic, the Second Cold War, notably unhealthy US-Chinese relations, and the hot war in Ukraine followed by sanctions imposed on Russia for its adventurism, but economic globalisation is irreversible. Yes, the convergence of these shocks causes numerous difficulties in logistics, procurement, production, and distribution of goods and services. On the one hand, supra-national cooperation ties, technology transfer, and financial settlements have been tarnished. On the other hand, the amassing difficulties, starting with accelerating inflation and deepening income inequalities, fuel anti-globalisation sentiments of the population. While globalisation is not inherently the cause of the troubles, regrettably, policy instead of being increasingly pragmatic, is resorting to populism and protectionism – these two greatest enemies of the open world market. This further widens the gap between economic globalisation, which has only temporarily lost its impetus, and political globalisation, which, instead of running forward, is retreating.
With all its drawbacks, globalisation is advantageous for economic growth since it implies trade across national borders, which brings economies of scale that are reducing unit costs of production. The combination of shocks strains but does not eliminate the supply chains. Both, the pandemic and the war in Ukraine are making an impact on capital flows, but the world is big enough to absorb liquid savings. If there is a capital surplus somewhere, it is a temporary phenomenon; it will soon be absorbed elsewhere. Transnational movement of capital, including portfolio and direct investment, will not stop since it supports efficiency by reaching places where it can be used more profitably. Furthermore, cultural exchange, tourism, and sport are also the persistent sides of globalisation, making it an internally coupled mechanism. These spheres of activities are also exposed to stress, but because of the unbroken people’s will to travel and stay in touch, they will facilitate demand and growth.
While after a certain period of turbulence and tough adjustments to changing social, cultural, demographic, and technological circumstances, globalisation in its economic dimension will take off again, in its political aspect it will diverge making overall globalisation relatively less progressing than otherwise it could be. Yet, there is still a chance not to divide permanently the world into two hostile blocs: the West with the US and the EU at the helm and the East with China and Russia at the fore. Such a future is envisioned by the Economist Intelligence Unit that supposes that these blocs will “use economic and military levers to court countries that are not aligned with either side” (EIU, 2022). Instead of a confrontation along such a line, two differently seen arrangements – the Euro-Atlantic and Euro-Asian – can compete and cooperate peacefully, without reaching to “military levers”; moreover, the strengthening of transnational economic levers may render military ones useless. In both blocs, a critical role should be played by the European Union, which does not have to take sides in the American-Chinese quarrels.
While after Russia’s historical blunder its international role is doomed to diminish considerably, China has a chance to strengthen further its global position. The consequences of Russia’s despicable aggression against Ukraine are far from clear, yet for a number of reasons the entity that will evolve in the post-Putin years should not be forced out of global economic exchange. Russia is too big a country to be erased from the world map. Of growing significance in the geopolitical game will be India and Africa, which wisely did not allow themselves to be manipulated into taking a position on one of the sides of the Sino-American tag of war.
While economic globalisation integrates different parts of the world, political globalisation must accept its multi-polar character. Another occasion to follow such a principle will occur in November at the summits of G20 in Bali, Indonesia, and the COP27 in Sharm El-Sheikh, Egypt. Although they don’t encompass the whole world, such initiatives as the Regional Cooperation for Economic Partnership, RCEP, which encompasses China as well as Australia, Japan, South Korea, and ten ASEAN countries, and unveiled recently at the QUAD meeting in Tokyo a new US-led trade pact that aims to promote regional growth, the Indo-Pacific Economic Framework for Prosperity, IPEF, which involves 13 countries, including India, ought to serve economic globalisation, too.
The situation is getting more difficult, if not downright dangerous, when shortsighted politics signifies more than economic pragmatism. And we need a lot of it; the new pragmatism aiming at triple balance – economic, social, and ecological – is a must. Business, since it is a natural ally of economic globalisation, and thus, the enemy of political de-globalisation, should engage more in this matter. The cascading challenges humanity is facing are still manageable. However, it will not happen without the strategic vision of the new world order and without an enlightened political leadership. It is a long shot to reverse the current trend and change international politics in a way making it compatible and again supportive of economic globalisation. It will happen in due time, but nobody knows when such a time will come.
(2737.) „Świat w matni. Czwarta część trylogii” to tytuł najnowszej książki prof. Grzegorza W. Kołodko, którą publikuje wydawnictwo Prószyński i S-ka. Książka jest dostępna tutaj: https://www.proszynski.pl/Swiat_w_matni__Czwarta_czesc_trylogii-p-37462-.html?fbclid=IwAR3vzNZesjpQLFo1LkdkocX6mfSpNKtZ6921veY4IhnT5n8UI6dVCtjqNks
O książce:
Świat trzeba ratować, odchodząc od antagonizmów w stronę współpracy globalnych potęg – USA, Unii Europejskiej oraz Chin i Rosji, a także Indii. Znajdą się i staną na ich czele przywódcy, którzy będą chcieli i potrafili tego dokonać. Miast zderzenia cywilizacji i wrogiej rywalizacji potrzebny jest dialog i współpraca. Świat znalazł się w matni. Możni tego świata muszą pojąć, że nie da się nieustannie wzbogacać – jakże często wyzyskując innych – bez oglądania się na towarzyszące temu z jednej strony koszty społeczne i ekologiczne, a z drugiej napięcia polityczne i konflikty zbrojne. Natomiast społeczeństwa krajów na dorobku, funkcjonujące w gospodarkach emancypujących się, muszą znaleźć własny, oparty na merytokracji sposób wykorzystania nieodwracalnej globalizacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Nie uda im się to bez zapanowania nad procesami demograficznymi i bez uporania się z korupcją dewastującą gospodarkę.
Autor poszukuje odpowiedzi na nurtujące nas pytania: jaka naprawdę jest sytuacja?, co łączy, a co dzieli różne miejsce na Ziemi?, co jest nieuchronne, a co może się zdarzyć?, co mamy robić, aby wyrwać się z nawarstwiających się kryzysów? Opierając się na wszechstronnych interdyscyplinarnych badaniach i studiach porównawczych, a także czerpiąc z osobistych doświadczeń z licznych podróży oraz kontaktów z przywódcami i uczonymi tego niespokojnego świata, dzieli się przemyśleniami o zglobalizowanej gospodarce i jej politycznym i kulturowym otoczeniu, zwracając przy okazji uwagę na uwarunkowania i konsekwencje współczesnej rewolucji technologicznej. Przy tym wszystkim kieruje się w swoich rozważaniach racjonalnością, a nie emocjami – tak w przypadku stawiania diagnoz, jak i formułowania recept. Gdy bowiem poddajemy się emocjom, to trudno o optymizm wobec wyjątkowego spiętrzenia negatywnych aspektów otaczającej nas rzeczywistości: nierówności ekonomicznych, wykluczenia społecznego, zmian klimatycznych, nierównowagi demograficznej i nowej zimnej wojny, na które nakłada się „czarna trójca” – populizm, nacjonalizm i autorytaryzm. Niestety, również liberalna demokracja szwankuje.
Zdecydowana większość zagrożeń, przed którymi stoimy, może być przezwyciężona. Może, ale nie musi. Aby to się udało, konieczna jest redefinicja celów gospodarowania oraz nowy paradygmat ekonomiczny, niezbędna jest reinstytucjonalizacja globalizacji i racjonalizacja polityki. Potrzebny jest nowy pragmatyzm. Na kartach tej książki autor pokazuje, jak ku temu zmierzać, aby wybrnąć z matni, w której znalazł się nasz świat.
(2736.) Nakładem Wydawnictwa Poltext ukazała się nowa książka prof. Grzegorza W. Kołodko zatytułowana „Od ekonomicznej teorii do politycznej praktyki”.
Spis treści dostępny jest na http://tiger.edu.pl/gwk_Odteoriid_praktyki_Spis_tresci.pdf
O książce:
Ludzkość stoi w obliczu epokowych wyzwań wynikających ze zbiegania się demograficznych, społecznych, ekonomicznych, ekologicznych i politycznych megatrendów, na które dodatkowo nakładają się skutki zgubnej pandemii COVID19 oraz nowej zimnej wojny. Tradycyjna myśl ekonomiczna nie radzi sobie z tymi
wzajemnie wzmacniającymi się trendami. W warunkach nieodwracalnej globalizacji profesor Grzegorz W. Kołodko formułuje autorską odpowiedź na te wyzwania w postaci koncepcji nowego pragmatyzmu – swoistego interfejsu między teorią ekonomii i praktyczną polityką gospodarczą służącą zrównoważonemu rozwojowi. W odróżnieniu od państwowego kapitalizmu, lewicowego i prawicowego populizmu oraz nowego nacjonalizmu – nowy pragmatyzm stwarza szanse
na sprostanie piętrzącym się problemom.
Autor – wybitny ekonomista o światowej renomie, publiczny intelektualista, a
zarazem odnoszący sukcesy polityk gospodarczy oraz podróżnik, który poznał
świat – klarownie wyjaśnia, co i dlaczego dzieje się w gospodarce, na jej stykach
ze społeczeństwem i polityką, środowiskiem naturalnym i bezpieczeństwem, kulturą i technologią. Poświęca przy tym należną uwagę imponującemu rozwojowi
Chin i konsekwencjom ich globalnej ekspansji dla innych krajów.
Unikatowe, interdyscyplinarne ujęcie dyskutowanych problemów czyni z
książki fascynującą lekturę nie tylko dla profesjonalistów, lecz także dla wszystkich zainteresowanych przyszłością szybko zmieniającego się świata i naszym
w nim miejscem.
(2735.)KSIĄŻKA O CHINACH I ŚWIECIE PRZYSZŁOŚCI
Ukazała się moja nowa książka pt. “Czy Chiny zbawią świat?” (http://www.proszynski.pl/Czy_Chiny_zbawia_swiat_-p-35742-.html).
Informacje o spotkaniach autorskich można znaleźć tutaj: http://www.wedrujacyswiat.pl/Wyklady.php
Oto co piszą o niej recenzenci oraz wydawca, Prószyński i S-ka:
To niezwykle ważne i ciekawe opracowanie podejmuje kwestie kluczowe dla, nie waham się użyć tego stwierdzenia, przyszłości świata. Rozumienie chińskiego fenomenu – przyczyn, uwarunkowań i skutków nadzwyczajnego skoku cywilizacyjnego – jest w świecie Zachodu, także w Polsce, powierzchowne, skażone tradycyjnym oglądem i przykładaniem zużytych miar do zjawisk nowych albo sprzecznych ze stanem ugruntowanej wiedzy naukowej. Autor z dużym powodzeniem przełamuje ten stan rzeczy, co stanowi kluczową wartość książki, która daleko wykracza poza standardowe studium gospodarki chińskiej.
Z recenzji prof. Macieja Bałtowskiego, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Książka profesora Kołodki obszernie dokumentuje osiągnięcia gospodarcze Chin, ale stawia sobie o wiele ambitniejsze zadanie, a mianowicie odpowiada na pytanie, czy sukcesy gospodarcze i społeczno-polityczne pomogą w rozwiązywaniu narastających problemów o charakterze globalnym. Wielką zaletą pracy jest przedstawianie stanu i perspektyw rozwojowych Chin na tle światowych wyzwań. W całej książce najistotniejsze jest to, jaką rolę Chiny spełniają w racjonalizacji globalizacji. Autor skłania się do poglądu, że Chiny mogą istotnie pomóc we współkształtowaniu pożądanego oblicza przyszłości. Prof. Kołodko widzi w Chinach coraz większą skłonność do stawiania na nowy pragmatyzm, na uwzględnianie zagrożeń wynikających z narastania problemów globalnych – klimatycznych, finansowych i będących pochodną nierówności.
Z recenzji prof. Władysława Szymańskiego, Akademia Nauk Społecznych
Grzegorz W. Kołodko – intelektualista i polityk, jeden z głównych architektów polskich reform gospodarczych, czterokrotnie wicepremier i minister finansów w latach 1994-1997 i 2002-2003. Profesor ekonomii i popularyzator wiedzy społeczno-gospodarczej. Członek Europejskiej Akademii Nauki, Sztuki i Literatury. Dyrektor Centrum Badawczego Transformacji, Integracji i Globalizacji TIGER (www.tiger.edu.pl) w Akademii Leona Koźmińskiego. Najczęściej na świecie cytowany polski ekonomista (h-indeks 35).
Autor i redaktor ponad 50 książek oraz licznych artykułów naukowych opublikowanych w 26 językach, w tym czterech książek i ponad 50 artykułów po chińsku. Doktor Honoris Causa dziesięciu zagranicznych uniwersytetów, w tym trzech w Chinach. Distinguished Professor of Emerging Markets Institute na Uniwersytecie Normal w Pekinie, Non-resident Senior Fellow na Uniwersytecie Renmin w Pekinie, Visiting Professor na Huangzhou University of Science and Technology w Wuhan, International Advisor Center for China and Globalization. Maratończyk i podróżnik; zwiedził 170 krajów.
Poniżej Spis treści książki:
Refleksje początkowe
Rozdział 1. Gospodarka i bezpieczeństwo
1.1. Druga zimna wojna
1.2. Kaskada zagrożeń
1.3. Technologia i polityka
Rozdział 2. Wiek Azji z Chinami na czele?
2.1. Państwo w środku Azji
2.2. Nowy Jedwabny Szlak zamiast eksportu rewolucji
2.3. Nikt nie lubi twardego lądowania
Rozdział 3. Ludzie i towary w wędrującym świecie
3.1. Między demograficzną eksplozją a ludnościowym dołkiem
3.2. Jak długo, jak szybko?
3.3. Gdzie Wschód, gdzie Zachód?
3.4. Mit doskonałości wolnego rynku
Rozdział 4. Socjalizm, kapitalizm czy chinizm?
4.1. Gospodarka – społeczeństwo – państwo
4.2. W poszukiwaniu równowagi
4.3. Socjalizm z chińską charakterystyką czy skorumpowany kapitalizm kolesiów?
4.4. Dokąd zmierzają Chiny i co innym do tego
4.5. Tertium datur
Rozdział 5. Recepta na kryzys
5.1. Kosztem wielu na korzyść nielicznych
5.2. Legalnie, ale niemoralnie
Rozdział 6. O co pytają Chińczycy
6.1. Właściwe pytania we właściwym czasie
6.2. Co chcą wiedzieć studenci
6.3. Chiński wachlarz pytań
Rozdział 7. Nowy pragmatyzm z chińską charakterystyką
7.1. Wizja, nie iluzje
7.2. Inicjatywa 16+1
7.3. Chiny na ratunek?
Refleksje końcowe
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Indeks
(2734.) Capitalism, Socialism or Chinism?
“Roubini EconoMonitor”, January 14, 2018 (https://www.themaven.net/economonitor/asia/capitalism-socialism-or-chinism-uhB-e4jtfUyQ9TZEBRGyCw?full=1)
The dispute over the essence of the Chinese regime is not new, at least beyond the borders of China, as over there it’s been consistently, for three generations already, declared that we’re dealing with socialism. At most, this word would be accompanied by detailed descriptions, which changed over the years. When I was in the Middle Country for the first time, in 1989, I had no doubt that it was a socialist state, though that socialism was different from the one we knew better from Central East European, CEE countries. When I visit China these days, I do sometimes have doubts if it’s still socialism, and, at the same time, I have no certainty that it is already capitalism. So what are we dealing with? Is it simply a period of transition from one formation to another or is it a different system, which deserves a name in its own right?
A quarter century ago we would joke that while the transition from capitalism to socialism was possible, at least up to a certain point, a transformation in the opposite direction is impossible, just as it’s possible to turn a stallion into a gelded horse, but the reverse cannot be done. However, it certainly succeeded, at least in the post-socialist economies which became part of the European Union. China, though, is following its own path. Where has it brought the country, where is it leading to?
A bowl of rice and Ferrari
There has never actually been a consensus on what capitalism and socialism is, especially that, in addition, some people confuse the latter with communism, also an ambiguous concept. For a political scientist, of key importance are the observations and interpretations of the ways power is gained and wielded, and of the functioning of the state and its institutions, whereas, for a sociologist, the heart of the matter is the society and the mechanisms governing interactions of its component population groups. An economist, in turn, focuses mostly on observing and analyzing the recurring economic phenomena and processes and on explaining them, and if we go further – to normative (prescriptive) economics – on formulating recommendations for economic policy and growth strategy. Capitalism and socialism are categories that correspond, first and foremost, to an economic regime, but they also involve obvious references to society and culture as well as to state and law.
In a textbook socialism, effective central planning ensured economic equilibrium, however in the real one, as experienced by hundreds of millions of people, this equilibrium was by no means taking place. In fact, it was an economy of systemic shortages. There was a permanent surplus of the flow of demand over the flow of supply, with all of its negative consequences. In no economy of the CEE region, let alone in the Soviet Union, insisting on heavy industry and engaging in high armament expenditure, were shortages successfully eradicated, though periodically there were times where the supply of consumer goods was relatively good and close to equilibrium. This was the case of Poland in the first half of 1970s, but also then we would travel from Warsaw to Budapest, and think, not without a reason, that in this respect the situation was even better over there. However, when one didn’t find jeans in the right size and had to squeeze into one size too small, or instead of the desired long-play record of Led Zeppelin one left the store at Lenin utca with a record of Procol Harum, even there one became aware of shortages.
At present, in China one can buy both a bowl of rice and the latest Ferrari model; it’s enough to have money or the purchasing power, which is balanced on the market by the supply. The case of China shows that it is possible not only to break free from shortages but also from their co-existence with the price increase process, which I called, already back in 1980s, the shortageflation syndrome. This was achieved by creating a liberalized price system while maintaining a major sector of SOEs which function amid not fully hardened budget constraints. It’s interesting that while some authors maintain that this was accomplished thanks to socialism, others declare that’s capitalism’s doing.
Authoritarian state or meritocracy?
The proponents of considering China a capitalist state believe that ownership relationships are the decisive criterion. At the beginning of this century, private sector generated ca. 52% of GDP there. In 2003, this was already nearly 60% of GDP, but now it’s not much more. The official sources say that private business accounts for over 60% of GDP and provides more than 80% jobs.
The issue, however, is more complex as in many cases it’s hard to determine if we are dealing with private or state ownership as there are in-between and mixed forms, too. What matters is not only the traditional perspective on ownership forms, but also changes in the sphere of management and in state corporate governance.
Extra-economic relations matter as well. Some focus on the authoritarian political system, whereas others argue it’s a functional meritocracy. Some get overenthusiastic about the advancement level and international competitiveness of Chinese private high-tech companies, whereas others show cases of intellectual property violations. While some are afraid that the great program of the so-called New Silk Road is a manifestation of Chinese imperialism, others emphasize assistance offered by China to poor economies in their struggle to overcome backwardness.
Undoubtedly, China will play a major role on the global economic and political arena in the coming decades. However, the system evolution and the policy followed as part of it in the Middle Country will be subordinated, in the future, to something else than creating international power of China, though cynics say that while becoming more and more actively involved in the global economy under the banner of win-win globalization, what the country means is 2:0 for China… Of greatest importance is an improvement of the internal economic situation. The Chinese expression meihao sheng huo, better life, was used 14 times by the Chinese leader Xi Jinping at the latest congress of the so-called Communist Party of China. I say “so called” because what kind of communist party is it if it openly accepts or even endorses the attributes typical of capitalist economy, such as private capital’s pursuit of profit, high unemployment rate, major areas of social exclusion and huge income inequalities, much higher than in many capitalist countries.
Bright vision or illusion?
Xi emphasizes that China should not copy other countries’ solutions but rather follow its own path. Dissociating himself from the one size fits all rule, typical for the neoliberal Washington consensus, he added with the characteristic Chinese imagery: “Only the wearer knows if the shoes fit or not” While saying “no” to having too large or too small shoes imposed on it, and being aware of its own memorable achievements and strength, and, at the same time sensing the needs of other countries looking for a development strategy, China suggests that it may lead the way.
“Socialism with Chinese characteristics for a new era” is already there, With two giant steps, by 2050, China is to become a “great modern socialist country”. From party documents and official governmental materials we can learn that soon, in 2020, there will be a “moderately prosperous society in all respects”, then, by 2035, a “socialist modernization” will be carried out, and in the following fifteen years, by 2050, a “great modern socialist country that is prosperous, strong, democratic, culturally advanced, harmonious and beautiful” will be created. Everybody should be so lucky…
False alternative
If we assume that we already have in China a social market economy or, as preferred by Chinese authorities, socialism with Chinese characteristics for a new era, then such an ambitious vision, of course with many reservations, may be worth considering. If we assume, however, that what we have there is capitalism with Chinese characteristics, or even an utterly corrupt crony capitalism, then we are faced with quite different challenges.
I believe that deliberations such as capitalism versus socialism, with respect to China, are becoming less and less fertile and lead us astray. If every economist agrees with the view that the ownership of means of production is of key importance to the way economy functions, then every good economist must agree that of no lesser importance are culture, knowledge, institutions and policy. The hardening of the ideological and political position is all the more bewildering in a situation where new grounds for dialog are opening in intellectual and scientific community. We heard from the Chinese leader at the congress of the party that “Socialism with Chinese characteristics is socialism and no other –ism”. Meanwhile, one cannot but agree both with some Chinese economists and with critical external observers who show the differentia specifica of China and try to explain what and why is happening there without resorting to the antagonistic regime categories: socialism and capitalism. It’s possible as resolving this dichotomy in a clear manner is not the key to understanding the heart of the matter in this case; the key is this typically Chinese commentary: with Chinese characteristics. I myself am inclined to go in that direction, when formulating the theoretical outline and practical recommendations for new pragmatism also for China (“New Pragmatism: Economics and Economic Policy for the Future”, “Roubini EconoMonitor”, July 25, 2017 http://archive.economonitor.com/blog/2017/07/new-pragmatism-economics-and-economic-policy-for-the-future/).
Chinese convergence
Some time ago, there were lively discussions over systemic megatrends and transformations: divergence, subvergence and convergence. The first one was supposedly a case where the opposing systems, capitalism and socialism, coexist and the challenge was to make this coexistence peaceful. In the second case, one system was to dominate the other and though it seemed to some people for some time that socialism would be the dominant one, it happened otherwise. In the third case, a systemic convergence was to occur, with each system drawing on and assimilating some elements, including culture, from the other and thus they would become alike over a long historic process. Certainly it partly happened as various aspects of socialism trickled into capitalism and vice versa. Contemporarily, China is the one undergoing a sort of convergence. It is experiencing a process of gradually infusing the social and economic reality with elements associated with capitalism, but capitalism is also being opposed or sometimes pushed out by elements associated with the mentality typical of socialism.
This is becoming even more complicated and thus fascinating due to the huge impact of the tremendous and fast technological changes on the socio-economic and political relations. One can say that an ephemerid in the form of socialist capitalism or – if you will – capitalist socialism is developing there; a sort of Chinism. It sounds like contradictio in terminis? A contradiction in terms? By no means; we are just stuck in the mental trap of a sharp but also false alternative: socialism or capitalism hence tertium non datur. We need to get out of this trap because something systemically different is being born.
While not giving up on specific values guiding human beings and societies in their economic activities, and bearing in mind the imperative of caring for dynamic balance, what matters most from the economic point of view is effectiveness and pragmatism. That’s what Deng Xiaoping, a great Chinese reformer, meant, when he said: “It doesn’t matter if a cat is black or white, as long as it catches mice.”
Tertium datur.
(2731.) Chinizm, czyli pożegnajmy stereotypy
Spór o istotę chińskiego ustroju nie jest nowy, przynajmniej poza granicami Chin, tam bowiem konsekwentnie od trzech już pokoleń twierdzi się, że mamy do czynienia z socjalizmem, co najwyżej uzupełniając to określenie o charakteryzujące go opisy zmieniające się wraz z biegiem czasu. Gdy byłem w Państwie Środka po raz pierwszy w 1989 roku, nie miałem wątpliwości, że to kraj socjalistyczny, choć inny był tamten socjalizm od lepiej znanego nam z Europy Środkowo-Wschodniej. Gdy odwiedzam Chiny współcześnie, miewam wątpliwości, czy to jest jeszcze socjalizm, a zarazem nie mam pewności, że to już kapitalizm. Zatem z czym mamy do czynienia? Czy to po prostu okres przejściowy od jednej formacji do drugiej, czy coś ustrojowo odmiennego, godnego własnego miana? Ćwierć wieku temu dowcipkowaliśmy, że o ile przejście od kapitalizmu do socjalizmu było możliwe, przynajmniej do czasu, o tyle transformacja w odwrotną stronę jest niemożliwa, podobnie jak możliwe jest uczynienie z ogiera wałacha, ale na odwrót się nie da. Jednakże powiodło się, przynajmniej w posocjalistycznych gospodarkach, które weszły do Unii Europejskiej. Chiny wszak kroczą własną drogą. Dokąd je doprowadziła, dokąd wiedzie?
Miska ryżu i Ferrari
Tak naprawdę to nigdy nie było konsensusu w sprawie, co to jest kapitalizm i socjalizm, tym bardziej że niektórzy dodatkowo mylą ten drugi z komunizmem, także pojęciem wieloznacznym. O ile dla politologa najważniejsze są obserwacje i interpretacje dotyczące sposobów zdobywania i sprawowania władzy oraz funkcjonowania państwa i jego instytucji, dla socjologa istota rzeczy to społeczeństwo i mechanizmy interakcji składających się nań grup ludności. Ekonomista natomiast skupia się przede wszystkim na obserwacji i analizie powtarzających się zjawisk i procesów gospodarczych oraz na ich wyjaśnianiu, a idąc jeszcze dalej, do ekonomii normatywnej, na formułowaniu zaleceń dla polityki gospodarczej i strategii rozwoju. Kapitalizm i socjalizm to kategorie, które korespondują w pierwszej kolejności z ustrojem gospodarczym, ale mają także swoje oczywiste odniesienia do społeczeństwa i kultury oraz do państwa i prawa.
W podręcznikowym socjalizmie skuteczne planowanie centralne zapewniało równowagę gospodarczą, jednakże w tym realnym, którego doświadczały setki milionów ludzi, tej równowagi bynajmniej nie starczało. Faktycznie była to gospodarka systemowych niedoborów. Permanentnie występowała nadwyżka strumienia popytu nad strumieniem podaży, z wszystkim tego negatywnymi konsekwencjami. W żadnej gospodarce regionu środkowo-wschodnioeuropejskiego, a tym bardziej w Związku Radzieckim forsującym przemysł ciężki i uwikłanym w duże wydatki zbrojeniowe, nigdy nie udało się całkowicie wyplenić niedoborów, acz okresowo zdarzało się, że zaopatrzenie w towary konsumpcyjne było względnie dobre i bliskie stanu równowagi. Tak było w Polsce w pierwszej połowie dekady lat 1970., ale i wtedy jeździliśmy z Warszawy do Budapesztu, nie bez powodu uważając, że tam sytuacja pod tym względem jest jeszcze lepsza. Gdy jednak nie udało się trafić na dżinsy we właściwym rozmiarze i trzeba było wciskać się w te o numer za małe albo zamiast upragnionego longplaya Led Zeppelin człowiek wychodził ze sklepu na Lenin utca z płytą Procol Harum, to i tam dostrzegał niedobory.
Obecnie w Chinach można kupić tak miskę ryżu, jak i najnowszy model Ferrari; wystarczy mieć pieniądze, czyli siłę nabywczą, którą na rynku na bieżąco równoważy podaż. Przypadek chiński pokazuje, że możliwe jest wyrwanie się nie tylko z niedoborów, lecz również z ich współistnienia z procesem wzrostu cen, co jeszcze w latach 1980. nazwałem syndromem shortageflation. Stało się to poprzez zliberalizowanie systemu cen przy zachowaniu znaczącego sektora przedsiębiorstw państwowych, które funkcjonują w otoczeniu nie do końca utwardzonych ograniczeń budżetowych. To ciekawe, że gdy jedni autorzy utrzymują, iż udało się to dzięki socjalizmowi, inni głoszą, że to sprawka kapitalizmu.
Autorytaryzm czy merytokracja?
Zwolennicy przypisywania Chinom ustroju kapitalistycznego uważają, że decydującym kryterium są stosunki własności. Na początku tego wieku sektor prywatny wytwarzał tam ok. 52 proc. dochodu narodowego. W 2005 roku było to już prawie 60 proc., ale teraz jest niewiele więcej. Oficjalne źródła podają, że prywatny biznes tworzy ponad 60 proc. chińskiego PKB i daje ponad 80 proc. zatrudnienia. Materia jest tu jednak bardziej skomplikowana, gdyż w wielu przypadkach trudno orzec, czy mamy do czynienia z własnością prywatną, czy z państwową, są też bowiem formy pośrednie i mieszane. Ważne jest przy tym nie tylko tradycyjne ujęcie form własności, lecz również zmiany w sferze zarządzania i nadzorze właścicielskim państwa.
Liczą się także stosunki pozaekonomiczne. Podczas gdy jedni koncentrują się na autorytarnym systemie Państwa Środka, inni wywodzą, że jest to funkcjonalna merytokracja. Podczas gdy jedni zachłystują się zaawansowaniem chińskich prywatnych firm wysokich technologii i ich międzynarodową konkurencyjnością, inni pokazują przypadki nieprzestrzegania zasad ochrony własności intelektualnej. Podczas gdy jedni obawiają się, że wielki program tzw. nowego Jedwabnego Szlaku to przejaw chińskiego imperializmu, inni akcentują pomoc okazywaną przez Chiny biednym gospodarkom w ich wysiłkach na rzecz przezwyciężania zacofania.
Bez wątpienia Chiny odegrają podczas kolejnych dekad jedną z głównych ról na światowej scenie gospodarczej i politycznej. To jednak nie tworzeniu ich zewnętrznej potęgi podporządkowane są ewolucja systemowa i uprawiana w jej ramach polityka, chociaż złośliwi powiadają, że gdy wkraczając coraz aktywniej do światowej gry, głoszą hasło globalizacji win-win, mają na myśli wynik 2:0 dla Chin… Najważniejsza jest poprawa wewnętrznej sytuacji gospodarczej. Chińskie wyrażenie mei hao sheng huo – lepsze życie – zostało użyte 14-krotnie przez chińskiego przywódcę Xi Jinpinga na ostatnim zjeździe tzw. Komunistycznej Partii Chin. Tak zwanej, bo cóż to za partia komunistyczna, która jawnie akceptuje, a czasami wręcz popiera atrybuty typowe dla gospodarki kapitalistycznej: pogoń prywatnego kapitału za zyskiem, duże bezrobocie, znaczące obszary wykluczenia społecznego oraz ogromne nierówności dochodowe, dużo większe niż w wielu krajach kapitalistycznych.
Świetlista wizja czy iluzja?
Xi podkreśla, że Chiny nie powinny kopiować cudzych rozwiązań, lecz iść własną drogą. Odcinając się od kojarzonej z neoliberalnym konsensusem waszyngtońskim zasady one size fits all (jeden rozmiar posuje wszystkim), dodał z charakterystyczną chińską poetyką: „Tylko użytkownik wie, czy buty pasują, czy nie.” Nie pozwalając na narzucanie sobie raz to za dużych, kiedy indziej za małych butów oraz zdając sobie sprawę z własnych osiągnięć i siły, a zarazem wyczuwając zapotrzebowanie innych krajów poszukujących strategię rozwoju, Chiny sugerują, że mogą ją wskazać.
Już tam jest „socjalizm z chińską charakterystyką dla nowej ery”. Dwoma wielkimi krokami w roku 2050 Chiny mają stać się „wielkim nowoczesnym krajem socjalistycznym”. Z dokumentów partyjnych i oficjalnych materiałów rządowych dowiadujemy się, że już wkrótce, bo w 2020 roku będzie w Chinach „umiarkowanie prosperujące we wszystkich aspektach socjalistyczne społeczeństwo”, a do roku 2035 dokona się „socjalistyczna modernizacja”, by w kolejnym piętnastoleciu, do roku 2050, stworzyć „wielki nowoczesny kraj socjalistyczny, który będzie prosperujący, silny, demokratyczny, kulturowo zaawansowany, harmonijny i piękny.” Każdy by tak chciał…
Fałszywa alternatywa
Jeśli przyjąć, że już mamy w Chinach społeczną gospodarkę rynkową albo, jak wolą chińskie władze, socjalizm z chińską charakterystyką dla nowej ery, to taka ambitna wizja, oczywiście z licznymi zastrzeżeniami, może być godna zastanowienia się. Jeśli zaś przyjąć, że mamy tam kapitalizm z chińską charakterystyką, czy wręcz skorumpowany do szpiku kości kapitalizm kolesiów, to stajemy w obliczu zgoła odmiennych wyzwań.
Sądzę, że rozważania w stylu kapitalizm czy socjalizm w odniesieniu do Chin stają się coraz mniej płodne i prowadzą na manowce. Jeśli każdy ekonomista zgodzi się z poglądem, że własność środków produkcji ma zasadnicze znaczenie dla sposobu funkcjonowania gospodarki, to każdy dobry ekonomista musi się zgodzić, że niemniejsze znaczenie mają kultura, wiedza, instytucje i polityka. Tym bardziej zastanawiające jest usztywnianie stanowiska ideologiczno-politycznego w sytuacji, gdy z pozycji intelektualno-naukowych otwierają się nowe płaszczyzny dialogu. Oto z ust chińskiego przywódcy na kongresie rządzącej monopartii usłyszeliśmy, że „Socjalizm o cechach chińskich to socjalizm i żaden inny –izm.” Tymczasem nie można się nie zgodzić zarówno z niektórymi chińskimi ekonomistami, jak i z krytycznymi obserwatorami z zewnątrz, którzy pokazują differentia specifica Chin i próbują wyjaśnić, co i dlaczego tam się dzieje bez posługiwania się antagonizującymi kategoriami ustrojowymi: socjalizm i kapitalizm. Można, gdyż klucz do zrozumienia istoty rzeczy w tym przypadku tkwi nie w jednoznacznym rozstrzygnięciu tej dychotomii, a właśnie w tym jakże typowym dla Chin komentarzu: z chińską charakterystyką. Sam skłonny jestem pójść w tym kierunku, formułując zarys teorii i praktyczne rekomendacje nowego pragmatyzmu również pod adresem Chin („Ucieczka do przodu”, 4 maja 2017 r. i „Czy Chiny zbawią świat”, „Rzeczpospolita”, 17 maja 2017 r.).
Chińska konwergencja
Swego czasu żywe były dyskusje na temat ustrojowych megatrendów i przekształceń: dywergencji, subwergencji i konwergencji. W przypadku tej pierwszej trwać miało współistnienie przeciwstawnych sobie kapitalizmu i socjalizmu i rzecz szła o to, aby była to koegzystencja pokojowa. W drugim przypadku jeden system miał zdominować drugi i choć niektórym wydawało się przez czas jakiś, że tym systemem będzie socjalizm, stało się inaczej. W trzecim przypadku miała zachodzić konwergencja ustrojowa, a więc każdy z systemów miał czerpać i asymilować pewne elementy systemu, w tym kultury, z drugiego i w ten sposób w długim historycznym procesie miały się one upodobniać. Na pewno po części tak się stało, gdyż rozmaite aspekty socjalizmu przeciekały do kapitalizmu i na odwrót.
Współcześnie swoistą konwergencję przechodzą Chiny. Trwa tam proces stopniowego nasycania rzeczywistości społeczno-gospodarczej treściami kojarzonymi z kapitalizmem, ale ma też miejsce stawianie mu oporu czy niekiedy wręcz wypychanie przez treści utożsamiane z myśleniem typowym dla socjalizmu. Staje się to jeszcze bardziej skomplikowane, a przez to fascynujące ze względu na ogromny wpływ, jaki na stosunki społeczno-ekonomiczne i polityczne wywierają ogromne i szybkie zmiany technologiczne. Rzec by można, że rozwija się tam efemeryda w postaci socjalistycznego kapitalizmu albo – jak kto woli – kapitalistycznego socjalizmu; swoisty chinizm. Brzmi to jak contradictio in terminis – zaprzeczenie samo w sobie? Bynajmniej, utknęliśmy bowiem w klatce ostrej, ale i fałszywej alternatywy: socjalizm albo kapitalizm, a więc tertium non datur. Trzeba z tej klatki wyjść, bo rodzi się coś systemowo odmiennego.
Nie rezygnując z określonych wartości przyświecających człowiekowi i społeczeństwom w ich aktywności gospodarczej i pamiętając o imperatywie troski o dynamiczną równowagę, z ekonomicznego punktu widzenia najbardziej liczy się efektywność i pragmatyzm. To właśnie miał na myśli Deng Xiaoping, wielki chiński reformator, gdy powiedział: „Nieważne czy kot jest czarny, czy biały. Ważne, by łowił myszy.”
Tertium datur.
„Rzeczpospolita”, 4 stycznia 2018, s A27 (http://tiger.edu.pl/Chinizm.pdf)
(2733.) ”Ekonomista natomiast skupia się przede wszystkim na obserwacji i analizie powtarzających się zjawisk i procesów gospodarczych oraz na ich wyjaśnianiu, a idąc jeszcze dalej, do ekonomii normatywnej, na formułowaniu zaleceń dla polityki gospodarczej i strategii rozwoju”
No mi się wydaje że to jest chyba odwrotnie
Tyle razy z Pana postów wynikało że ekonomia polityczna była pierwsza nad zwykłą ekonomią
z cytatu powyżej wynika że Pan jest politykiem -ekonomistą albo ekonomistą politykiem a nie ekonomistą :)
(2730.) Wywiad
Euro to też zysk polityczny
Prof. Grzegorz W. Kołodko, ekonomista, czterokrotnie wicepremier i minister finansów w latach 1994–1997 i 2002–2003, wykładowca Akademii Leona Koźmińskiego
#RZECZoBIZNESIE: Grzegorz W. Kołodko: To byłby sygnał, że Polska jest za pogłębianiem integracji europejskiej.
Najważniejsze jest wynegocjowanie odpowiedniego kursu. Nigdy nie powiedziałem, że Polska powinna wstąpić do euro jak najszybciej, tylko przy właściwym kursie. To jest sprawa kluczowa i wokół tego będą wielkie kontrowersje – mówi Prof. Grzegorz W. Kołodko, ekonomista, czterokrotnie wicepremier i minister finansów w latach 1994–1997 i 2002–2003, wykładowca Akademii Leona Koźmińskiego, gość programu Pawła Rożyńskiego.
Już przed rokiem nawoływał pan do przyjęcia euro. Teraz dyskusję na ten temat rozpoczęła „Rzeczpospolita”, a liczni ekonomiści podpisali się pod naszym apelem do premiera Morawieckiego. Nie ma pan wrażenia, że te wszystkie apele to wołanie na puszczy?
Mam nadzieję, że nie. Jesteśmy w podobnym punkcie jak rok temu. Na razie z rządu, banku centralnego i władz rządzących kręgów nie popłynął żaden sygnał, żeby zmienili swoje niesłuszne w tej sprawie stanowisko. Rząd kilkakrotnie powiedział, że nie, że nie teraz, może potem, zobaczymy i sprawa się wlecze.
Nie zdecydował się pan podpisać naszego listu. Dlaczego?
Zabierałem już tyle razy głos w tej sprawie, że nie muszę żadnych zbiorowych protestów czy apeli podpisywać. Tak szerokie kręgi interesujące się tymi zagadnieniami, jak i politycy znają bardzo dobrze mój punkt widzenia i moją argumentację, dlaczego opowiadam się za.
Dlaczego powinniśmy właśnie teraz wstępować do strefy euro?
Wzmocniłoby to naszą pozycję w UE, obniżyło ryzyko kursowe, relatywnie spadłyby koszty pozyskiwania pieniądza, znakomicie zmniejszyłoby to koszty transakcyjne i ustabilizowało oczekiwania przedsiębiorców, co przełożyłoby się na większą ich skłonność do inwestowania. To są dobre strony, które by służyły wzmocnieniu polskiej gospodarki, przyspieszaniu tempa rozwoju, utrwaleniu wysokiej dynamiki wzrostu PKB. Spośród 28 państw członkowskich w euro jest 19. Wkrótce będą przystępowały inne. Być może dosyć szybko pojawią się tam Chorwacja, Bułgaria czy Czechy. Zanosi się na to, że Polska raczej będzie na końcu tej grupy krajów.
Do ekonomicznych argumentów doszedł teraz polityczny. Wynika on z uruchomienia procedury tzw. artykułu 7, związanej z nieprzestrzeganiem, według Komisji Europejskiej, pewnych zasad, na których opiera się UE, czy wręcz z nieprzestrzeganiem naszej własnej konstytucji. W tym momencie ogłoszenie publiczne, że zaczynamy procedurę przystępowania do euro, byłoby poważnym sygnałem, iż Polska jest za pogłębianiem integracji europejskiej.
To co powinien zrobić teraz premier Morawiecki?
Najmądrzejszą rzeczą, jaką mógłby obecnie zrobić, to publicznie oświadczyć, że Polska przystępuje do euro, bo takie mamy prawo i obowiązek, no i spełniamy wszystkie kryteria. To dałoby kolosalny argument Polsce i obecnemu rządowi, który jest krytykowany za bardzo sceptyczny stosunek do KE czy UE. Natychmiast wytrąciłoby argument przeciwnikom w kraju i krytykom za granicą, że jesteśmy antyeuropejscy, że PiS chce wyprowadzać Polskę z UE. Morawiecki znakomicie zmieniłby całą narrację wewnętrzną i europejską, gdyby powiedział, że Polska wszczyna procedurę przystępowania do euro pod pewnymi warunkami. Że Polska wejdzie, ale przy kursie korzystnym dla nas, a nie niemieckich, francuskich, włoskich czy hiszpańskich eksporterów.
Co jest w tej chwili kluczową kwestią?
Najważniejsze jest wynegocjowanie odpowiedniego kursu. Nigdy nie mówiłem, że Polska powinna wstąpić do euro jak najszybciej, tylko zawsze podkreślałem, iż trzeba to zrobić przy właściwym kursie. To jest sprawa kluczowa i wokół tego będą wielkie kontrowersje. Partnerzy, do których eksportujemy, będą chcieli, żeby złoty był jak najmocniejszy. Z kolei w Polsce większość uważa, że silniejszy złoty jest lepszy. A tak niekoniecznie jest. W ciągu tego roku wzmocnił się zasadniczo w stosunku do euro. Było 4,45 a jest 4,15 zł. Nasi eksporterzy za 1000 euro, przy wzmacnianiu złotego, teraz dostają 300 zł mniej. To są znaczące pieniądze. Jak wyjeżdżamy w Alpy, to dla obywateli lepiej. Płacimy za to 1000 euro, zaokrąglając 4200 zł, a nie 4500 zł, jesteśmy 300 zł do przodu za te same usługi.
Tu zawsze są dobre i złe strony. Jedynie kompleksowe podejście do sprawy ma sens. Czyli pytanie jest o to, jaki kurs będzie wpływał na dynamizację polskiej gospodarki, sprzyjał ekspansji sektora zewnętrznego, tego, który eksportuje produkty naszych rąk i umysłów, bo Polska musi zrealizować strategię wzrostu ciągnionego przez eksport. On ma rosnąć szybciej niż import, a obie te kategorie mają rosnąć szybciej niż PKB i być dźwignią jego wzrostu.
Jaki kurs byłby optymalny?
Ten, który jest bliski obecnemu poziomowi. Nie rozdzierałbym szat, gdyby wstępować do euro przy kursie 4,15-4,20, chociaż sądzę, że bardziej uzasadniony jest poziom bliżej 4 zł. Byłbym powściągliwy, gdyby była jakaś presja o charakterze spekulacyjnym na wzmocnienie kursu złotego.
Skąd niechęć PiS-u do euro?
Na gruncie racjonalnym nie jest proste, abyśmy to pojęli. Obecna ekipa PiS powinna myśleć w ten sposób, że PO tę sprawę sknociła. W roku 2008 r. ówczesny premier Tusk powiedział, że Polska będzie w euro w 2011 r. Platforma nie potrafiła tego zrobić i PiS powinien na tym również zagrać politycznie, pokazując, że on potrafi…
Mając dostęp do ucha prezesa, ktoś powinien mu powiedzieć: „panie prezesie, PO z jej szefem próbowała, im nie wyszło, to ich przerosło. Jak my to wprowadzimy, to szlag trafi totalną opozycję”. Już widziałem takie rzeczy w polityce, kiedy tego typu argumentacja, zupełnie oderwana od argumentów ekonomicznych, była kluczowa.
Zgadzam się z Morawieckim, że obszar euro nie jest tzw. optymalnym obszarem walutowym. Daleko do tego, ale on istnieje. Dzisiaj pytanie jest takie, czy mamy wchodzić do euro, czy nie. Niewielu ekonomistów przyjmuje scenariusz, że euro upadnie i nie ma dobrej przyszłości. Moim zdaniem euro przetrwa i wyjdzie z tego zamieszania wzmocnione. Wtedy Polska ma pozostawać poza nim?
Stracimy możliwość wpływania na kurs waluty.
To, jaki jest kurs złotego, zależy od tego, jak wieją wiatry na rynkach finansowych, a nie od tego, jaką politykę w tym zakresie prowadzi rząd polski i NBP. Nie prowadzimy aktywnej polityki kursu walutowego, bo od dłuższego czasu on jest całkowicie płynny. Z tego punktu widzenie trzeba ocenić politykę EBC i porównać ją z jakością polityki NBP. Polityka EBC jest bardzo dobra w ciągu ostatnich wielu lat. Ten obszar jest dobrze prowadzony. Problemy, które mamy, polegają na tym, że nie ma kompatybilności polityki monetarnej, którą koordynuje EBC, z polityką fiskalną poszczególnych rządów 28 państw.
Dużo jest mitów wokół euro, które wspierają politycy PiS i związani z nim ekonomiści. Jan Szewczak, zastępca przewodniczącego sejmowej Komisji Finansów Publicznych, mówił nam, że przyjęcia euro przez Polskę mogą chcieć tylko ci, którzy źle życzą naszej ojczyźnie.
A ja życzę dobrze i jestem za euro, bo zdecydowanie przemawiają za tym argumenty ekonomiczne, choć i tego politycznego przy obecnym klimacie wokół Polski bym nie lekceważył. Zgadzam się z tym, że były pewne grzechy pierworodne w momencie zakładania euro, ale ono istnieje. Pytanie stoi tak: czy koszty funkcjonowania polskiej gospodarki i korzyści, jakie czerpiemy z tej gospodarki, są mniejsze czy większe w sytuacji, kiedy jesteśmy, przy odpowiednim kursie, w euro i mamy wpływ na politykę EBC, czy jeśli pozostajemy poza?
Trzeba spokojną, rzeczową argumentacją, profesjonalnymi, technokratycznymi, apolitycznymi, bezemocjonalnymi analizami przekonać tych, którzy rządzą, że przystąpienie do Eurostrefy będzie korzystne dla naszego społeczeństwa. Przede wszystkim dla tej sprawy trzeba pozyskać ekonomistę, który jest premierem, ale także prezesa NBP. Oni powinni działać razem. Akceptować też musi to prezydent i prezes rządzącej partii. Jeżeli ta czwórka zawarłaby porozumienie, to sprawa potem, choć nadal skomplikowana, ruszyłaby z kopyta.
Da się przekonać Jarosława Kaczyńskiego?
Proszę mnie z nim umówić, to spróbuję… Najważniejszy jest spokojna i merytoryczna argumentacja. Problem polega na tym, że politycy zbyt często kierują się argumentami nie ekonomicznymi, tylko politycznymi. Częściej nie rozsądkiem, lecz emocjami. Na razie nie udało się ich przekonać, ale przekonujmy dalej. Kropla drąży skałę. Niektórzy uważają, że to jest marnowanie czasu, ale ja tak nie sądzę i po raz kolejny argumentuję, jakie są korzyści z euro.
Ale jeżeli w kółko słyszymy powtarzane mity, typu będzie drożyzna…
Jedni powtarzają, drudzy nie. „Rzeczpospolita” tych głupot nie powtarza, a jeśli chcecie pokazywać spektrum poglądów, to czasami kogoś zacytujecie kogoś o poglądach odmiennych. Nie wchodziłbym do euro wbrew narodowi, wbrew większości opinii publicznej. Trzeba ludzi do tego przekonać.
Wskutek bełkotliwego komentowania w niektórych mediach niestety większość społeczeństwa uważa, że euro jest przyczyną kryzysu w Grecji, albo że jak je gdzieś wprowadzono, to nasiliła się inflacja. Jedno i drugie to nieprawda. W Grecji jest kryzys, bo prowadzono tam złą politykę gospodarczą. Co do inflacji, to nikt nie będzie podnosił cen z tego powodu, że dokonuje się konwergencja walutowa. Gdyby można podnosić ceny, to by już podnoszono, ale przecież głęboki rynek konsumenta i konkurencja na to nie przyzwoli.
Teraz większość jest przeciw euro. Ale kiedyś zdecydowana większość była za. Jak wprowadzaliśmy Polskę do UE, to w referendum, które wygraliśmy przytłaczającą większością głosów, było pytanie „czy jesteś za przystąpieniem do UE na warunkach wynegocjowanych w traktacie ateńskim”. Tam wyraźnie było powiedziane, że Polska ma prawo i obowiązek przystąpić do euro. Do tej pory to się nie stało, choć stało się już w przypadku Estonii, Litwy, Łotwy, Słowacji, Słowenii.
Trzeba ludzi przekonywać. Jeśli będziemy w stanie szybciej przekonać władzę, to ona sama przekona większość społeczeństwa. Drugi sposób to pozyskać większość społeczeństwa. Jak władza zobaczy w sondażach, że 70 proc. jest za euro, to je wprowadzą. Przekonujmy się więc do mądrego wprowadzenia w euro w Polsce.
Grzegorz Balawender, „Rzeczpospolita”, 5-7 stycznia 2018, s. A28 (http://www.tiger.edu.pl/Euro_To_Zysk.pdf)
(2732.) Szanowny Panie Profesorze,
Odnośnie ostatnich Pańskich występów medialnych, chciałbym zadać Panu trzy pytania dotyczące wprowadzenia euro:
1. Czy może Pan, jako baczny obserwator gospodarki, wskazać, w których krajach UE przyjęcie euro wpłynęło na wzmocnienie gospodarek, przyspieszyło tempo rozwoju, a także utrwaliło wysoką dynamikę wzrostu PKB? Czy może w Grecji, czy też we Włoszech, a może Portugalii lub Hiszpanii? Wszędzie tam prowadzona została błędna polityka gospodarcza, w postaci polityki fiskalnej, natomiast polityki gospodarczej w postaci polityki pieniężnej nie było, bo przez euro została ona scentralizowana. Ale polityka fiskalna była prowadzona nie na skutek rozpasania, lecz ze względu na globalne zawirowania gospodarcze związane z kryzysem 2007+. Na szczęście polska gospodarka od 2008 r. mogła sobie pozwolić na osłabienie złotego, aby zachować swoją konkurencyjność. Kraje strefy euro takiej możliwości nie miały. Czy można zatem tak szybko zapomnieć o kryzysie w strefie euro (który notabene dopiero co się skończył), o zaciskaniu pasa i dewaluacji wewnętrznej, czyli pomyśle o obniżaniu pensji, aby w ten sposób stać się bardziej konkurencyjnym?
2. Czy sądzi Pan, jako polityk, że warto wyzbyć się możliwości prowadzenia niezależnej polityki monetarnej, na rzecz większej integracji? Nawet jeżeli polityka monetarna w Polsce dziś jest prowadzona w sposób europejski (tj. jak robi EBC), tzn. ogranicza się wyłącznie do kontrolowania inflacji, to może kiedyś będzie mogła posłużyć do wspierania wzrostu gospodarczego (np. jak ma to miejsce w USA). A może polityka monetarna, wg Pana, jest mało istotna? Może zatem lepiej stać tylko na jednej nodze (polityka fiskalna), a nie na dwóch (polityka fiskalna i monetarna)?
3. Czy uważa Pan, jako ekonomista, że racjonalnym jest przyjęcie euro, chociaż sama strefa nie jest optymalnym obszarem walutowym i w związku z tym narażona jest na asymetryczne wstrząsy popytowe, jednocześnie przez wprowadzenie jednej waluty (euro) wyzbywając się instrumentów, które mogą te wstrząsy łagodzić? To właśnie pokazał kryzys ostatnich lat w strefie euro.
Bardzo mi przykro, ale nie przekonał Pan mnie ani trochę!
(2729.) Recipe for crisis
In the day and age where it seemed to some people that neoliberalism, having led to a widespread financial and economic crisis, followed by the social and political one, had been consigned to where it belongs, that is to the trash bin of history, the same is rearing its ugly head again. It’s no cause for celebration that in many places of the destabilised world, where neoliberalism used to be settled in nicely, it was supplanted these days by new nationalism and populism, more often right-wing than the left-wing one, oddly enough. You don’t fight evil with evil, nonsense cannot be addressed with another nonsense. So it’s hardly a cause for jubilation when neoliberalism gives way to new nationalism and one has to make even greater effort to offer something new, something progressive and socially attractive to replace those two harmful economic and political systems and the defective economic policy followed by their proponents. Undoubtedly, the new pragmatism is such a proposal, but there’s a long way before it prevails.
At the cost of many for the benefit of few
Currently, a decade after the outbreak of the devastating crisis in 2008-09 – first in the USA, then in the United Kingdom, which had financial ties with the latter, then a nearly global one – the professional community has no doubts that neoliberalism was its main underlying cause. It is an ideology, school of economics and, last but not least, an economic policy which cynically feed on such magnificent liberal ideas as freedom, free choice and democracy as well as private property, entrepreneurship and competition, favouring enrichment of few at the expense of the majority. This goal is furthered by the kind of deregulation of the economy which puts the world of labour at a disadvantage to the world of capital, by the financialization of the economy, pushed ad absurdum at the turn of the 20th and 21st century, and by manipulating the fiscal redistribution in a manner that favours the wealthier social strata. It was also furthered by the notorious tax reform in the USA under the presidency of Ronald Reagan, in 1986.
Suffice to point out that while in 1979, when he was running for the office (he was president in the years 1981-89), the average hourly rate in the USA was $18.78 (at 2008 dollars), in 2008, at the time the crisis broke out, it amounted to… less, $18.52! What happened to the fruits of the major increase in labour efficiency, what happened to the national income growth? Well, as a result of neoliberal practices, they went to few at the expense of the majority. This is vividly demonstrated by other facts, for instance that between 1970 and 2010 the share of profits in GDP increased by nearly 10 percentage points, because the share of wages fell from over 53% to below 44%.
While over three decades, from 1979 to the pre-crisis 2007, net income (after taxes and budget transfers) of 1% of the richest Americans increased by ca. 280%, that of the poorest 20% of the society rose only by ca. 20%, that is it didn’t grow enough each year to be felt by the society. No wonder then that income inequalities kept increasing and now they are at the highest level among all rich capitalist states. The most commonly used measure in this respect is the Gini index, which theoretically ranges from zero (when everybody receives the same part of income) to 1 (when somebody takes over the entire income). Currently, in the USA, it stands at ca. 0.4. By comparison, in Poland it is 0.3 and in the more egalitarian Denmark, it fluctuates around 0.25.
People first lose temper, then take to the streets
It is precisely the growing income inequalities and the widening areas of social exclusion that caused people to first lose temper and then take to the streets, also to the famous Wall Street, the occupied one. Things were aggravated by the irritating nonchalance of a section of political elites as well as of the media and “famous economists” furthering the agenda of those elites, who tried to put the blame for the glaring income and wealth inequalities, growing due to neoliberal practices, hence an intentional policy, on objective processes: on the current phase of technological revolution and globalization. This way a part of the anger was skilfully focused on aliens – on other countries and immigrants, on the Chinese and Mexicans, and elsewhere on Muslim or Central Eastern Europeans – and, as a result, on the irreversible globalization, and another part on one’s own establishment, which was by no means entirely blameless. And it turned out it was grist to the mill that brings waves of new nationalism, xenophobia, protectionism and anti-globalization resentments. It would be worthwhile to draw the right conclusions from there but, sadly, it’s not happening. At least not in (still) the strongest economy of the world, the originator of the last global crisis, USA.
As a matter of fact, in the year Donald Trump took power, a yet greater error was committed than the one “achieved” by Reagan. A yet greater one because this time a moth’s flight toward a flame starts already after the great lesson of recent years’ crisis and everybody should be wiser in the hindsight. So should neoliberals. Unfortunately, neoliberalism’s signature greed coupled with populism’s naivety – both characteristics uniquely combined by the current resident of the White House – create a mix that is so toxic for logical thinking that, while you can never step in the same river twice, it turns out that stepping into the same swamp is by all means doable. And that is exactly the path Americans are taking by pushing the tax law through their Congress. I call it pushing because by voting at night they defeat the democratic opposition by one vote; because they succeed in doing so by buying off their own senators, in return for evidently particularistic concessions; because at the House of Representatives it’s necessary to redo the vote as racing against the pre-Christmas time produced faulty bills.
While Republicans are pushing the propaganda of success, and president Trump is shouting “Jobs, Jobs, Jobs!” from his Twitter account, writing that “This is truly a case where the results will speak for themselves, starting very soon”, democrats unanimously protest against the tax changes passed, resorting to such drastic terms as “heist” or “cheat”. Well, maybe not a robbery as everything was done within the law and without breaking the Constitution, but it does seem like a scam…
What’s the point of all this?
People can sense what’s cooking because only 27% of Americans support the new law and as many as 52% are against the solutions being implemented. They can count themselves and they put more trust in pragmatic arguments of non-partisan pundits than in biased pro-governmental experts and economists corrupted by the neoliberal lobby. While the latter are announcing a major economic growth acceleration due to decreased taxes for companies, CIT, independent centres – including the governmental ones, some of them being really outstanding – calculate that the additional GDP growth by 2027 will be the negligible 0.4-0.9%, or next to nothing. According to the Congressional Research Service analysis, a CIT reduction by 10 percentage points (the law cuts it by 14 points, from 35 to 21%) can increase the long-term growth rate by mere 0.15%. So what was the point of this battle?
What do you mean what the point was? To ensure that other changes jointly implemented under the trendy banner of tax cuts for companies, help enrich few at the expense of many. As a deputy prime minister and minister of finance of Poland (in 1994-97 and again in 200203), I myself used to cut taxes, including CIT, radically but sensibly: first down to 32% from 40% (bearing in mind that when I took office, the economy was after the infamous shock without therapy), and then from 28% down to the present 19%, but this was accompanied by other fiscal changes that promoted not only capital formation and investments but also concern for desirable income relations and human capital development. Growth picked up pace, income inequalities dropped, long-term public debt did not increase. This will not be the case of the United States, though the reduction of the very high CIT rate with the simultaneous elimination of the many tax reliefs that impair the system has its advantages. Growth will not significantly accelerate, unemployment rate will not fall, inequalities will grow and the debt will increase.
It is quite baffling how light-heartedly the authors and supporters of the tax reform are treating the unavoidable budget deficit growth and the consequently increasing public debt, which is already immense. With the exceptions of the apologists of the package, there is basically a general consensus that in the coming ten years the public debt will increase by as much as one and a half trillion US dollars. And this debt already exceeds 20 trillion US dollars, ca. 7% over the US GDP. It is clear that in such a situation the Fed will increase interest rates more aggressively, which will naturally weaken the propensity to invest, and slow down the growth.
Neoliberalism 2.0
Democrats hope that the taxpayers (seen as electorate by the political class) who have been misled by the government propaganda will sniff out those neoliberal manipulations and already in the fall of 2018 their vote will strip the Republicans of the majority in the American Congress, both in the Senate and in the House of Representatives. Maybe so, though not necessarily, as the way the tax package is structured, lower taxes and reliefs will benefit, in the coming years, a great majority of taxpayers, including those from less wealthy and more populous strata. However, their reductions disappear in 2025 and then their moment will come to pay for the cuts for the rich, which are not time-limited. Let’s add that this will happen already after next elections, presidential, parliamentary and local alike. In total, throughout the entire decade of 2018-27, the subsequent higher taxes, those regulated in the years 2026-27, will neutralise the benefits of the earlier period, from 2018-25. After 2025, as many as 53% of taxpayers will pay more to the IRS, and these will be households from lower tax brackets.
Impartial analysts have calculated that the greatest beneficiaries of the reform will be the wealthiest, rich multinationals and property owners. Indeed, one must have quite a nerve and display a reprehensible short-term bias in their economic and political thinking to push, in the context of what happened over the last four decades, for tax solutions which will by no means cut taxes for the poorest 20% of the population, as it is estimated that by 2027 tax cuts will total $10, while for one per mille of the wealthiest, this benefit will amount to $278,000.
Hence it turns out neoliberalism, apparently still undefeated despite the recent crisis, is condemning the American economy to another, yet greater crisis. This is not only a private business of the USA as, though the country’s relative role in the world economy will be gradually decreasing, it will still play, in several decades to come, a key part in world finance, and the US dollar will remain, in the foreseeable future, the main reserve currency. And that’s why also others will pay for this new episode of neoliberal excesses. It is worth remembering who we will have to thank for that…
(2728.)Recepta na kryzys
W czasach, kiedy to niektórym wydawało się, że neoliberalizm, doprowadziwszy do rozległego kryzysu finansowego i gospodarczego, a w ślad za tym społecznego i politycznego, został już wyrzucony na właściwe dla niego miejsce, czyli na śmietnik historii, znowu podnosi on swój paskudny łeb. To żadna radość, że w wielu miejscach zdestabilizowanego świata, w których uprzednio zagrzewał miejsca, współcześnie został wyparty przez nowy nacjonalizm i populizm, co ciekawe, częściej prawicowy niż lewicowy. Nie walczy się złem ze złem, nie może być odpowiedzią na jedną głupotę inna głupota. Mała zatem radość, jeśli neoliberalizm ustępuje nowemu nacjonalizmowi i tym bardziej trzeba się wysilać, aby w miejsce obu tych szkodliwych systemów gospodarczo-politycznych i uprawianej w ich ramach wadliwej polityki ekonomicznej zaproponować coś nowego, coś postępowego i społecznie atrakcyjnego. Bez wątpienia taki charakter ma nowy pragmatyzm, o którym już pisałem na tych łamach („Ucieczka do przodu”, „Rzeczpospolita”, 4.V.2017), ale długa jeszcze droga zanim weźmie on górę.
Kosztem wielu na korzyść nielicznych
Obecnie, dekadę po wybuchu dewastującego kryzysu – wpierw w USA i w powiązanej z nimi finansowo Wielkiej Brytanii w latach 2008-09, później o zasięgu bez mała światowym – w profesjonalnych kręgach nie budzi wątpliwości, że jego główną przyczyną był neoliberalizm. To ideologia, szkoła ekonomii i wreszcie polityka gospodarcza, które cynicznie żerując na tak wspaniałych ideach liberalizmu, jak wolność, swoboda wyboru i demokracja, prywatna własność, przedsiębiorczość i konkurencyjność sprzyja wzbogacaniu nielicznych kosztem większości. Służy temu określona deregulacja gospodarki ustawiająca w pozycji słabszej świat pracy wobec świata kapitału, posunięta na przełomie XX i XXI wieku ad absurdum finansyzacja gospodarki oraz manipulowanie fiskalną redystrybucją w sposób preferujący bogatsze warstwy społeczeństwa. Temu służyła głośna reforma podatkowa w USA za czasów prezydentury Ronalda Reagana, w 1986 roku.
Wystarczy wspomnieć, że o ile w roku 1979, kiedy kandyduje on do władzy (prezydentem był w latach 1981-89), średnia płaca godzinowa w USA wynosiła 18,78 USD (licząc w dolarach 2008 r.), to w roku 2008, w chwili wybuchu kryzysu, wynosiła ona …mniej, bo 18,52 USD! Gdzie się zatem podziały owoce znaczącego wzrostu wydajności pracy, gdzie się podział przyrost dochodu narodowego? Otóż został on wskutek neoliberalnych praktyk przechwycony przez nielicznych kosztem większości. Dobitnie potwierdzają to inne fakty, choćby to, że między rokiem 1970 a 2010 udział zysków w PKB zwiększył się o prawie 10 punktów procentowych, bo udział płac spadł z ponad 53 proc. poniżej 44 proc.
Podczas gdy w trakcie trzech dekad, od 1979 roku do przedkryzysowego 2007 roku, dochody netto (po podatkach i transferach budżetowych) 1 proc. najbogatszych Amerykanów zwiększyły się o około 280 proc., to dla najbiedniejszych 20 proc. społeczeństwa wzrosły zaledwie o ok. 20 proc., a więc rok rocznie poniżej progu odczuwalności społecznej. Nic dziwnego zatem, że powiększały się nierówności dochodowe i obecnie są one największe w gronie bogatych krajach kapitalistycznych. Najczęściej stosowana w tym zakresie miara to współczynnik Giniego, który teoretycznie mieści się między zero (gdy każdy otrzymuję taką samą część dochodu), a 1 (gdy ktoś przejmuje cały dochód). Aktualnie w USA wynosi on ok. 0,4. Dla porównania w Polsce w tym roku spada poniżej 0,3 a w bardziej egalitarnej Danii oscyluje wokół 0,25.
Ludzie wychodzę wpierw z siebie, potem na ulice
To właśnie narastające nierówności dochodowe i poszerzanie się obszarów wykluczenia społecznego powodowały, że ludzie wychodzili wpierw z siebie, a potem na ulicę, także na tę słynną, okupując Wall Street. Działo się tak tym bardziej, że irytująca była nonszalancja części elit politycznych oraz służących im mediów i „znanych ekonomistów”, którzy winę na narastające wskutek neoliberalnych praktyk, a więc intencjonalnej polityki rażące nierówności dochodowe i majątkowe usiłowali zrzucić na procesy obiektywne – na obecną fazę rewolucji technologicznej oraz na globalizację. W ten sposób część złości udało się skierować na obcych – na zagranicę i imigrantów, na Chińczyków i Meksykanów, a gdzie indziej na muzułmanów czy wschodnio-Europejczyków, w tym Polaków – i w rezultacie przeciw skądinąd nieodwracalnej globalizacji, a część na własnych establishment, bynajmniej nie nieskazitelnie bez winy. I to okazało się wodą na młyn, która przynosi fale nowego nacjonalizmu, ksenofobii, protekcjonizmu i antyglobalizacyjnych resentymentów. Należałoby z tego wyciągnąć właściwe wnioski, ale niestety nie udaje się. Przynajmniej w tej wciąż najsilniejszej gospodarce świata, sprawcy ostatniego globalnego kryzysu, w USA.
Oto bowiem w roku przejęcia władzy przez Donalda Trumpa popełnia się jeszcze większy błąd niż „udało się” to Reaganowi. Jeszcze większy, gdyż tym razem lot ćmy do ognia rozpoczyna się już po wielkiej nauczce kryzysu ostatnich lat i wszyscy powinni być mądrzejsi. Neoliberałowie też. Niestety, zachłanność typowa dla neoliberalizmu pomieszana z naiwnością typową dla populizmu – a obie te cechy łączy w unikatowy sposób obecny lokator Białego Domu – tworzą tak toksyczną dla myślenia mieszankę, że o ile wejść dwa razy do tej samej rzeki się nie da, to okazuje się, iż dwa razy wdepnąć w to samo bagno można. I na taką akurat ścieżką wkraczają Amerykanie, przepychając w swoim Kongresie ustawę podatkową. Przepychając, bo głosując w nocy jednym głosem pokonują opozycyjnych demokratów, bo udaje im się to poprzez kupowanie za ewidentnie partykularne koncesje własnych kontestujących senatorów, bo z Izbie Reprezentantów trzeba głosowanie powtarzać, gdyż ścigając się z przedświątecznym czasem, w ustawie znalazły się prawnicze buble. Skąd my to znamy?…
Podczas gdy republikanie huczą ze swą propagandą sukcesu, a prezydent Trump wznosi na swym koncie Twitter okrzyki „Jobs, Jobs, Jobs!” i pisze, że „To jest doprawdy sprawa, której rezultaty przemówią same, już wkrótce”, demokraci zgodnie oprotestowują przeforsowane zmiany podatkowe, uciekając się nawet to tak drastycznych określeń, jak „napad” czy „oszustwo”. No, może nie napad, bo wszystko zgodnie z prawem i bez łamania konstytucji, ale jakby oszustwo…
Po co to wszystko?
Ludzie wyczuwają, co się kroi, ponieważ zaledwie 27 proc. Amerykanów popiera nową ustawę, a aż 52 proc. opowiada się przeciwko wdrażanym rozwiązaniom. Sami potrafią liczyć i bardziej dają wiarę rzeczowym argumentom bezpartyjnych fachowców niż zaangażowanym prorządowym ekspertom i ekonomistom korumpowanym przez neoliberalne lobby. Podczas gdy ci ostatni zapowiadają istotne przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego wskutek obniżenia podatków dla przedsiębiorstw, CIT, niezależne ośrodki – także rządowe, a niektóre z nich są naprawdę znakomite – wyliczają, że dodatkowy wzrost PKB do roku 2027 wyniesie śladowe 0,4-0,9 proc., a więc tyle co nic. Według analiz Kongresowego Centrum Badawczego redukcja CIT o 10 punktów procentowych (ustawa zmniejsza je o 14 punktów, z 35 do 21 proc.) może zwiększyć długookresowe tempo wzrostu zaledwie o 0,15 proc. O co zatem cała ta batalia?
Jak to o co? O to, aby inne zmiany, przeprowadzane przy okazji pod nośnym hasłem zmniejszania podatków dla przedsiębiorstw, wzbogaciły nielicznych kosztem większości. Sam jako wicepremier i ministrów finansów też radykalnie, ale i sensownie zmniejszałem podatki, w tym CIT, wpierw do 32 proc. z 40 proc., z czym zastałem gospodarkę po niesławnym szoku bez terapii, a później z 28 proc. do obecnych 19 proc., ale towarzyszyły temu inne zmiany fiskalne sprzyjające zarówno formowaniu kapitału i inwestycjom, jak i trosce o pożądane relacje dochodowe oraz rozwój kapitału ludzkiego. Wzrost przyspieszył, nierówności dochodowe spadły, zadłużenie publiczne na dłuższą metę nie wzrosło. Nie tak będzie w Stanach Zjednoczonych, choć redukcja bardzo wysokiej stawki CIT-u przy równoczesnej likwidacji wielu ulg psujących system ma swoje zalety. Wzrost istotnie nie przyspieszy, bezrobocie nie spadnie, nierówności wzrosną, zadłużenie się powiększy.
Zdumiewające jest to, z jakim lekceważeniem autorzy i zwolennicy reformy podatkowej podchodzą do nieuniknionego wzrostu deficytu budżetowego i narastającego w ślad za tym i tak już ogromnego długu publicznego. Pomijając apologetów pakietu, panuje w zasadzie zgoda co do tego, że podczas następnych dziesięciu lat dług publiczny zwiększy się aż o półtora biliona USD; to tyle co Polacy w sumie wytwarzają przez trzy lata. A dług ten już wynosi ponad 20 bilionów USD, przekraczają o ok. 7 proc. amerykański PKB; to relatywnie dwa razy tyle co w Polsce. Jest jasne, że w takiej sytuacji Fed, bank centralny USA, będzie bardziej agresywnie podnosił stopy procentowe, co w naturalny sposób osłabiać będzie tendencje inwestycyjne i wpłynie na wzrost spowalniająco.
Neoliberalizm 2.0
Demokraci liczą na to, że wprowadzeni przez rządową propagandę w błąd podatnicy – postrzegani przez klasę polityczną jako elektorat – połapią się w tych neoliberalnych manipulacjach i już na jesieni 2018 roku zagłosują tak, że pozbawią republikanów większości w obu izbach amerykańskiego parlamentu, zarówno w Senacie, jak i w Izbie Reprezentantów. Być może, choć niekoniecznie, bo pakiet podatkowy jest tak skonstruowany, że w najbliższych latach z obniżonych podatków i ulg skorzysta zdecydowana większość podatników, w tym ci z mniej zamożnych i liczniejszych warstw. Te obniżki wszakże znikają w 2025 roku i wtedy przyjdzie im zapłacić za niewygasające obniżki dla bogatych. Dodajmy, że będzie już po kolejnych wyborach tak prezydenckich, jak i parlamentarnych oraz lokalnych. W sumie, w trakcie całej dekady 2018-27, późniejsze wyższe podatki, te regulowane w latach 2026-27, zneutralizują korzyści z wcześniejszego okresu, z lat 2018-25. Po roku 2025 aż 53 proc. podatników zapłaci fiskusowi więcej, a będą to gospodarstwa domowe z niższych przedziałów podatkowych.
Bezstronni analitycy obliczyli, że największymi beneficjentami reformy będą najzamożniejsi, bogate wielonarodowe korporacje oraz właściciele komercyjnych nieruchomości. Zaiste trzeba mieć ogrom czelności, a zarazem grzeszyć skrzywieniem krótkookresowości w myśleniu ekonomicznym i politycznym, żeby na tle tego, co się stało w ciągu minionych czterech dekad, forsować rozwiązania podatkowe – a takie będą ich konsekwencje – które wcale nie obniżą podatków dla najuboższych 20 proc. ludności, bo szacuje się, że do roku 2027 wyniosą one 10 USD, gdy dla jednego promila najbogatszych korzyść ta wyniesie aż 278 tysięcy USD.
Tak oto, jak się okazuje, wciąż niepokonany pomimo niedawnego kryzysu neoliberalizm skazuje gospodarkę amerykańską na kolejny, jeszcze większy kryzys. To nie tylko sprawa USA, bo choć ich relatywna rola w światowej gospodarce sukcesywnie będzie spadać, to nadal odgrywać będą one w ciągu kilku następnych dekad główną rolę w światowych finansach, a dolar w dającej się przewidzieć przyszłości pozostawać będzie najważniejszą walutą rezerwową. I dlatego za tę kolejną odsłonę neoliberalnych ekscesów zapłacą także inni. Nas w Polsce niestety też to nie ominie. Warto pamiętać, komu będziemy to zawdzięczać…
„Rzeczpospolita”, 22 grudnia 2017, s. A30
(2727.) Właśnie opublikowana książka pt. “Nowy pragmatyzm kontra nowy nacjonalizm” czeka na Ciebie tutaj: https://ksiegarnia.proszynski.pl/product,75470
Oto spis treści:
Od autorów 7
I. Czas zamętu, czyli co tu się dzieje? 10
II. Co z tą potęgą rozumu? 34
III. Elity i masy, czyli kto się liczy 53
IV. Nadajnik i odbiornik, czyli skąd tyle nieporozumień? 68
V. Wszystkiemu winna historia? 78
VI. Z powrotem do przyszłości 102
VII. Więdnący neoliberalizm 116
VIII. Akcje i reakcje 136
IX. Skąd ten kryzys? 148
X. Nowy nacjonalizm bękartem neoliberalizmu? 172
XI. Czego się bać, czyli współcześni jeźdźcy Apokalipsy 189
XII. Na ratunek nowy pragmatyzm? 204
XIII, Nowy pragmatyzm – nauka i polityka 235
XIV. Co być musi, co może, a co będzie? 244
XV. Przyszłość świata w szponach chaosu czy w naszych rękach? 259
Indeks nazwisk 268
Informację, gdzie i kiedy odbywają się spotkania autorskie, wykłady i konferencje, znajdziesz tutaj: http://www.wedrujacyswiat.pl/Wyklady.php
A tutaj są moje poprzednie książki opublikowane przez Wydawnictwo Prószyński:
“Wędrujący świat” https://ksiegarnia.proszynski.pl/product,40999
“Świat na wyciągnięcie myśli” https://ksiegarnia.proszynski.pl/product,53178
“Dokąd zmierza świat…” https://ksiegarnia.proszynski.pl/product,66008
„Droga do teraz” https://ksiegarnia.proszynski.pl/product,71473